Tekst: Sylwia Chutnik
Zanim Aleksandra Szczerbińska została panią Piłsudską, kłóciła się z przyszłym mężem o równouprawnienie kobiet. Ona, „zacięta feministka”, jak lubiła o sobie mówić, broniła kwestii aktywnego udziału kobiet w wojsku. On twierdził jednak, że kobiety nie będą racjonalnie wykorzystywały swoich (przyszłych wtedy jeszcze) praw, ponieważ „mentalność kobiety z natury jest konserwatywna i łatwo jest na nią wpływać”[1]. Ostatecznie to właśnie Marszałek, powoławszy Jędrzeja Moraczewskiego na stanowisko premiera, przyczynił się do nadania kobietom praw wyborczych i umożliwił im zasiadanie w parlamencie[2]. Wiele w tym zasługi jego żony.
Poznali się w czasie konspiracyjnej działalności Polskiej Partii Socjalistycznej. Aleksandra, po wyjeździe z rodzinnych Suwałk, zaczęła studia w Wyższej Szkole Handlowej prowadzonej przez Jadwigę Siemiradzki w Warszawie. W stolicy zainteresowała się radykalnymi odłamami ruchu niepodległościowego. Jej dom zawsze był przesiąknięty ideami patriotycznymi, przy jednoczesnej niechęci do Rosjan. Nastoletnia Aleksandra szukała dla siebie organizacji, w której mogłaby działać politycznie. Wspólnie z koleżanką ze studenckiego mieszkania, Janiną Szokalską, zaangażowała się (początkowo czysto teoretycznie) w projekty PPS. Zaczęły od propagandy w dzielnicach robotniczych, szczególnie wśród kobiet. Później nastąpił udział w akcji protestacyjnej na placu Grzybowskim 13 listopada 1904 roku, która przerodziła się w manifestację zbrojną. Było to pierwsze tak radykalne wystąpienie przeciwko zaborcy w Polsce po powstaniu styczniowym[3]. Aleksandra miała za zadanie przechować broń w pobliskim kościele. Dwa lata później poznała owianego legendą przywódcę partii, dla której działała. Jej pozycja w organizacji była coraz bardziej znacząca. Na konferencji Organizacji Bojowej w Krakowie wybrano ją na sekretarza obrad.
Przemyt broni i napad na pociąg
Trudniła się również przemytem broni i dostarczaniem jej partii z różnych miejsc Polski. Wiązało się to z ogromnym ryzykiem przenoszenia dosłownie na swoim ciele olbrzymiej ilości dynamitu, browningów i amunicji. Kobiety – ze swoimi gorsetami, halkami i długimi sukniami – nadawały się do tego transportu idealnie. Aleksandra zajmowała się też wynajdywaniem sklepów z bronią, w których można było przechowywać sprowadzaną nielegalnie amunicję. W styczniu 1907 roku została aresztowana w czasie przeszukiwania mieszkania współpracującego z nią łącznika. Trafiła na ulicę Daniłłowiczowską, do więzienia, a później na Pawiak, gdzie z braku dostatecznych dowodów na jej działalność wywrotową zwolniono ją po miesiącu. Po wyjściu z więzienia wyjechała do znajomych w Radzyminie, bojąc się, że będzie śledzona, co doprowadzić mogło do nakrycia innych konspiratorów. Tydzień później, w ufarbowanych na blond włosach, pojechała do Kijowa z kufrem pełnym rewolwerów i amunicji dla tamtejszego oddziału Bojówki. Tam też jej znajomość z Józefem Piłsudskim przekształciła się w przyjaźń. Początkowo oschły i z natury zamknięty w sobie, zaczął z nią rozmawiać godzinami nie tylko o sprawach niepodległościowych. Rok później wzięli razem udział w głośnym napadzie na pociąg w miejscowości Bezdany.
Akcja została zaplanowana jako brawurowy napad na pociąg, gdzie w wagonie pocztowym miała być przewożona znaczna suma pieniędzy tak potrzebnych przecież zbrojącym się członkom Związku Walki Czynnej we Lwowie. W napadzie brało udział szesnastu mężczyzn i cztery kobiety. Oprócz Aleksandry były to: Cezaryna Kozakiewiczówna (jedna z trzech osób aresztowanych po napadzie), p. Hellman i p. Prystor.
26 września 1908 roku akcja przebiegła sprawnie i Aleksandra wraz z Piłsudskim pojechali z częścią łupu do Wilna. Po dwóch miesiącach wróciła po resztę zakopanej waluty. Wspólnie z Anutą Mielnikową, członkinią partii, ryzykując życie, odkopały łup i przewiozły go do Kijowa. Stamtąd, z ponownie podzielonym skarbem, Aleksandra pojechała sama do Krakowa.
Kilka miesięcy później Józef wyznał jej miłość. Jednak na sfinalizowanie związku należało poczekać, ponieważ pierwsza żona Piłsudskiego, Maria, nie chciała dać mu rozwodu. Dopiero po jej śmierci, w 1921 roku, wzięli ślub.
W 1911 roku Aleksandra zaangażowała się w organizowanie pomocy więźniom politycznym. W odróżnieniu od pracy Stefanii Sempołowskiej, która opiekowała się więźniami w Warszawie, nowo powołane stowarzyszenie zajęło się indywidualnymi osobami zesłanymi na Sybir. Prowadzono z nimi korespondencję, przesyłano odzież i prasę, a nawet przemycano w paczkach cieniutkie pilniki do krat. Tym samym udało się stowarzyszeniu ułatwić kilka ucieczek z zesłania.
Pierwszy na świecie oddział kobiecej pomocniczej służby w wojsku
Rok później w Związku Strzeleckim stworzono sekcję kobiet składającą się głównie z osób zasłużonych w pracy wywiadowczo-kurierskiej. Aleksandra stanęła na czele jednej z tych sekcji, do których zadań należało między innymi przeszkolenie wojskowe. Polegało ono na poznaniu zasad taktyki wojskowej, sygnalizacji, terenoznawstwa, obchodzenia się z bronią, obrony miast, geografii militarnej itp. Przedmiotem specjalnych studiów była struktura i metody działania armii rosyjskiej.
Był to prawdopodobnie pierwszy oddział kobiecej pomocniczej służby w wojsku na świecie. Na początku 1912 roku oddział liczył we Lwowie 60 kobiet. Dodatkowo zorganizowane zostały oddziały strzelnicze[4].
Praca w związku polegała głównie na rozeznaniu wywiadowczym i próbie stworzenia i wypracowania kontaktów w całej Polsce. Wyjeżdżając na teren Królestwa, strzelczynie zajmowały się także zbieraniem informacji na temat stanu dróg bitych i kolei żelaznych oraz urządzeń wojskowych w określonych rejonach. Zakonspirowane i zaszyfrowane archiwum tych informacji mieściło się we Lwowie i Krakowie. Aleksandra zajmowała się również szyfrowaniem danych.
Do momentu wybuchu wojny w 1914 roku kurs wojskowy trwał w Strzelcu Kobiecym dwa lata. Wykłady odbywały się trzy razy w tygodniu po dwie godziny. Praktyczne ćwiczenia z posługiwania się bronią trwały przez całą wiosnę i na jesieni w dni świąteczne. Kurierki I Brygady pracowały bez wytchnienia, kursując między sztabem w Krakowie a Moskwą, Warszawą, Kijowem, Odessą i innymi miastami. Cechowała je zaciętość i dążenie do celu bez względu na życie osobiste, zagrożenie czy koszty związane z przemieszczaniem się i pracą.
Józef Piłsudski do końca życia był przeciwnikiem pracy kobiet na froncie. Doceniał jednak konspiracyjną pracę wielu kobiet, podkreślając, że „chłopcy idą ramię przy ramieniu w otwarty bój, są między swymi, a wy idziecie samotnie, wśród obcych wam ludzi i narażacie się na cięższą niż żołnierska śmierć”[5].
Dowódczyni brygady kurierek
Aleksandra przejęła dowództwo nad brygadą kurierek w Legionach Piłsudskiego. Koordynowała dystrybucję bibuły propagandowej i pomagała przy rekrutacji nowych osób. Kwestią czasu było namierzenie jej przez niemieckich policjantów. W listopadzie 1915 roku została aresztowana w swoim domu pod zarzutem agitowania za werbunkiem do „organizacji nielegalnej, znanej pod nazwą POW” [6]. Ponownie trafiła na Pawiak; po wydaniu wyroku skazującego została internowana w Szczypiornie i Lauban. Dokładnie w rok później Niemcy proklamowali niepodległość Polski. Po zwolnieniu Aleksandra wróciła do Warszawy, gdzie objęła posadę urzędniczki. Zajęła się również pracą w Lidze Kobiet. Organizacja ta powstała w tym czasie, co Związek Strzelecki. Po kilku miesiącach działalności liczyła ponad 20 tysięcy członkiń w całym kraju. Składała się z dwóch części: pierwsza, Liga A, stała na stanowisku niepodległościowym. Natomiast Liga B popierała Narodową Komisję Niepodległościową i miała za zadanie dbać o dobrobyt Legionów Piłsudskiego.
W lipcu 1917 roku Józef został wywieziony na zesłanie do Niemiec razem z generałem Kazimierzem Sosnkowskim. W lutym 1918 roku przyszła na świat ich pierwsza córka, Wanda, a w 1920 roku – Jadwiga. Obie pomagały później matce w pracy społecznej. Jadwiga służyła w okresie II wojny światowej jako podporucznik lotnictwa, kierując między innymi bombowcami.
9 listopada 1918 roku Józef Piłsudski wrócił do Warszawy z Magdeburga i został dyktatorem.
W tym czasie Aleksandra pomagała partnerowi w spełnianiu obowiązków nałożonych na niego przez Radę Państwa. Kierowała również jego uwagę na rolę kobiet w wojsku. W związku z brakiem funduszy na szkolenia oraz ogólnym przekonaniem Piłsudskiego o niemożności powołania kobiet do służby wojskowej, byłe członkinie Ochotniczej Legii Kobiet same zaczęły organizować obozy szkoleniowe. Dopiero po wojnie trzy kobiety ukończyły „profesjonalną” podchorążówkę i uzyskały stopień oficerski podporucznika. Były to Montbowerowa, Maria Wittekówna i Podborska.
Po 1921 roku, już jako oficjalna żona Piłsudskiego, Aleksandra odsunęła się nieco od polityki, aby nie mieszać życia rodzinnego z publicznym. Zaangażowała się w tym okresie w pracę społeczną na rzecz bezdomnych dzieci (Towarzystwo Opieki „Nasz Dom”), ludzi zagrożonych nędzą i patologią (Stowarzyszenie „Osiedle”) oraz głodem (Stowarzyszenie „Opieka”). Była inicjatorką nadania odznaczeń dla działaczy PPS, zwanych Krzyżem Niepodległości.
W 1926 roku powstała Unia Obrończyń Ojczyzny, która miała za zadanie utrzymać łączność między dawnymi kombatantkami pierwszej wojny światowej. W skład unii wchodziły Drużyny Strzeleckie, Koło Polek i inne organizacje. Przez wiele lat Aleksandra Piłsudska przewodniczyła tej unii, dbała o jej aktywne działanie w zakresie pomocy społecznej i zrzeszania kobiet na całym świecie.
12 maja 1935 roku Józef zmarł na raka wątroby. Wdowa wraz z córkami zajęły się jego spuścizną i do końca życia dbały o archiwizowanie jego przemówień, dokumentów itd., a także kultywowały pamięć o jego politycznej i niepodległościowej działalności.
Wybuch II wojny światowej zastał rodzinę Piłsudskich w Belwederze. Próbowały pomagać ofiarom bombardowań, ale sytuacja robiła się coraz bardziej beznadziejna. Po agresji Niemiec i najeździe sowieckim na Polskę 17 września 1939 roku Aleksandra wraz z córkami Wandą i Jadwigą odleciała rejsowym samolotem Aerofłotu z Litwy (gdzie schroniła się przed sowiecką okupacją Wilna) do Szwecji i dalej samolotem specjalnym do Londynu. Tam udzielała wywiadów, informując o politycznej sytuacji Polski i wszędzie była przyjmowana z honorami jako wdowa po Marszałku.
Aleksandra Piłsudska zmarła w 1963 roku. Została pochowana w North Sheen Cementary. 28 października 1992 roku jej prochy zostały złożone w grobie na warszawskich Powązkach.
Przypisy
[1] A. Piłsudska, Wspomnienia, Warszawa 1989, s. 87.
[2] Kobiety polskie uzyskały pełne prawa wyborcze 28 listopada 1918 roku na skutek dekretu Tymczasowego Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego. Uznano, że osoby, które wykazały tyle zmysłu państwowego, patriotycznego oraz ofiarności w czasie I wojny światowej i w innych walkach z udziałem Polaków, mają prawo zasiadać w parlamencie i współtworzyć II Rzeczpospolitą. Pierwsze wybory odbyły się 20 stycznia 1919 roku.
[3] Oficjalnie powstanie styczniowe zakończyło się pod koniec listopada 1864 roku, ale na Podlasiu oddział powstańczy utrzymał się do wiosny 1865 roku. Stało się tak, ponieważ część walk przeniosła się do partyzantki. Po upadku powstania władze zaborcze wprowadziły szereg represji dla Polaków i innych narodowości biorących udział w walkach. Dosięgły one także kobiet, które w tym czasie prowadziły działalność niepodległościową.
[4] Warto zaznaczyć, że nie było praktycznie górnej granicy wieku ochotniczek. I tak Maria „Turzyma” Wiśniewska miała ponad 60 lat i słynęła z zamiłowania do studiowania taktyki. W czasie wojny doskonale sprawdziła się jako „skrzynka informacyjna” sztabu I Brygady Legionów. Ze starszych pań należy wymienić Marię Dulębiankę, p. Odrzywolską i p. Szrenclową.
[5] A. Piłsudska, op. cit., s. 139.
[6] POW – Polska Organizacja Wojskowa. Tajna organizacja wojskowa powstała w sierpniu 1914 roku w Warszawie z inicjatywy Józefa Piłsudskiego w wyniku połączenia działających w Królestwie Polskim konspiracyjnych grup Polskich Drużyn Strzeleckich i Związku Walki Czynnej w celu walki z rosyjskim zaborcą.
Bibliografia
Pajewski J., Pierwsza wojna światowa 1914-18, Warszawa 2005.
Piłsudska A., Wspomnienia, Warszawa 1989.
Wierna służba. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1910-1915, Warszawa 1927.
Więcej o służbie wojskowej kobiet znajdziesz na stronach:
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek
w Toruniu http://pluton.um.torun.pl/~archAK/index.html
Aleksandra Piłsudska – urodzona 12 grudnia 1882 roku w Suwałkach, zmarła 31 marca 1963 roku w Londynie. Działaczka polityczna Polskiej Partii Socjalistycznej i zbrojnych organizacji kobiecych w czasie zaborów, I wojny światowej i okresu II Rzeczpospolitej. Druga żona Marszałka Józefa Piłsudskiego, matka Wandy i Jadwigi. Dwukrotnie aresztowana i skazana na zsyłkę. Została pochowana w North Sheen Cementary. 28 października 1992 roku jej prochy zostały złożone w grobie na warszawskich Powązkach.