Pogromy żydowskie a polowania na czarownice.
Tekst: Ewa Miniewicz
Strach przed szatanem był jednym z najważniejszych czynników kształtujących świadomość społeczeństw wczesnonowożytnych. Głębokie przemiany i seria znaczących wydarzeń jakimi były epidemia dżumy, wojna stuletnia, odkrycie Ameryki i Reformacja potęgowały lęk przed szatanem i złem. Diabeł w chrześcijaństwie jest sprawcą wszystkich nieszczęść i niemoralnych czynów, przyczyną wszelkiego zła, za którego sprawą pojawiło się cierpienie i śmierć. Potrafi wpływać na ludzkie życie, kusząc lub dręcząc skłania człowieka do porzucenia drogi wiary i skazuje jego duszę na wieczne cierpienia w piekle. Chrześcijańska literatura i sztuka począwszy od XIV wieku zaczyna przedstawiać ogrom niebezpieczeństwa które niesie za sobą szatan wraz ze swoimi sprzymierzeńcami. Makabryczne przedstawienia piekła w renesansowych i późniejszych utworach, mn u Dantego i Hieronima Boscha, liczne dzieła teologiczne traktujące o działaniu diabłów i demonów, potęgowały strach społeczeństw przed szatanem. Biblia określa go jako nadludzkiego przeciwnika, uwodziciela, przebiegłego i oszusta. Diabeł jest mistrzem iluzji i sztuk magicznych, potrafi omamić człowieka, zwodzić go czarami, wszystko co nas otacza może być stworzoną przez niego iluzją. Podkreślana w literaturze demonologicznej tego okresu mnogość diabłów i ich aktywność na wszystkich polach życia ludzkiego, łatwość zboczenia ze ścieżki wyznaczonej przez Boga a co za tym idzie wieczne męki w piekle, rozszerzenie przez teologów renesansu imperium zła na całe dzieło stworzenia i powielanie tych obrazów i poglądów przez wynalazek druku spotęgowały wiarygodność straszliwego strachu przed diabłem. Szatan nie działał jednak sam: by osiągnąć sukces na ziemi potrzebował do tego sług, przed którymi lęk był równie silny jak przed samym Księciem Ciemności. Do najważniejszych z nich należały czarownice, najczęściej kobiety i Żydzi.
Czarownice i Żydzi byli jednymi z najgroźniejszych agentów szatana, pod wieloma względami ich działanie oraz dokonana przez władze świeckie i duchowne ich charakterystyka jest bardzo podobna, jednak niektóre aspekty ich szatańskich układów różnią się od siebie lub nie występują wcale. Postacią centralną, łączącą Żydów z czarownicami jest Szatan. Wiedźmy zawierając z nim pakt oddawały mu swoją duszę i otrzymywały moce pozwalające na czynienie czarów. Potrafiły za pomocą magii psuć jedzenie, zsyłać klęski nieurodzaju na nieprzychylnych im sąsiadów, powodować choroby bydła lub ściągać nieszczęścia na innych ludzi. Nawet jeżeli wykorzystywały tę moc w celu uzdrawiania lub niesienia pomocy, skazywano je na śmierć. Były określane jako specjalistki od wywoływania poronień, stręczycielki i bezwstydnice. Oskarżano je także o wykopywanie zwłok i używanie ich w celach magicznych. Czarownice tradycyjnie miały zbierać się na sabatach, rytualnych ceremoniach, mających swoje źródła w kultach przedchrześcijańskich, podczas których oddawały diabłu boską cześć, praktykowały kanibalizm wobec dzieci, uprawiały z diabłem rytualny seks i parodiowały mszę świętą. Ważną cechą czarownic była tez umiejętność latania – w ten sposób tłumaczono ich obecność na tajemnych zgromadzeniach daleko od miejsca zamieszkania, nie zauważając przy tym ich nieobecności w domu. Większość tych zarzutów, pojawiaja się także w przypadku oskarżenia Żydów. Najistotniejsze z nich to przymierze z diabłem, mordowanie dzieci i kanibalizm, bezczeszczenie świętych symboli, zatruwanie jedzenia i wody. Żydzi przede wszystkim byli postrzegani przez kościół jako mordercy Chrystusa, którzy z upływem czasu nie zmienili się i wciąż chcą zabijać wyznawców chrześcijaństwa. W tym właśnie celu zatruwają studnie i jedzenie, roznoszą choroby, mordują niewinne chrześcijańskie dzieci by do celów rytualnych użyć ich krwi. Histeria związana z mordem rytualnym przybierała na sile zwłaszcza w okresie Wielkanocy, kiedy zbrodnia popełniona na niewinnym dziecku była metaforą śmierci Chrystusa. Znany jest przypadek zaginięcia dwuletniego dziecka o imieniu Szymon, które po kilku dniach zostało wyłowione z rzeki. Wszyscy Żydzi w Trydencie zostają aresztowani i wtrąceni do więzienia, dziewięciu z nich po torturach przyznaje się do porwania dziecka i zamordowania go w celu pozyskania krwi. Oczywiście zostają skazani na śmierć. Należy również powiedzieć, że Szymon z Trydentu został kilka lat później beatyfikowany i rozgłaszanie jego historii doprowadziło do masowych pogromów w Bresci, Pawii, Mantui i Florencji. Żydzi również, podobnie jak czarownice, działali w zmowie z diabłem: Przykładem tego jest nie tylko mord rytualny, ale też rzekome bezczeszczenie hostii i krwi Chrystusa spożywanych podczas mszy świętej. Znanych jest mnóstwo przypadków, w których zły Żyd lichwiarz namawia zadłużoną u niego kobietę by przyniosła mu hostię i w ten sposób jej dług zostanie umorzony. Kobieta zgadza się i przynosi ciało Chrystusa lichwiarzowi. Ten natomiast nabija je na włócznię, depcze, marzy o tym by je ukrzyżować, gotować, bić i kamienować. Hostia krwawi, ale pozostaje w całości. Dzieci i żona lichwiarza widząc to nawracają się na chrześcijaństwo, jednak stary Żyd trwa w niewierze i odmawia uznania cudu. Będąc już na stosie żąda Talmudu i przyzywa diabła. Jest to zachowanie podobne do zachowań czarownic palonych na stosach, które również wzywały imię szatana i przeklinały sędziów w momencie śmierci.
Zarówno w przypadku Żydów jak i czarownic, jednym z kluczowych powodów do oskarżenia o czary był apsekt finansowy. Tutaj występuje jednak znaczna różnica: kobiety oskarżane o czary były najczęściej biedne, żyły na granicy nędzy i stawały się ciężarem dla społeczeństwa. W innym przypadku oskarżano te, które nie miały żadnych męskich krewnych i były jedynymi dziedziczkami majątków i fortun, co zaburzało tradycyjny, patriarchalny porządek społeczny. Żydzi natomiast tworzyli przedsiębiorczą, szybko bogacącą się społeczność, odmawiali asymilacji a na dodatek za pomocą lichwy żerowali na nieszczęściu chrześcijan. Kiedy handel chrześcijański rozwinął się, kupcy nie chcieli mieć konkurencji w postaci świetnie zorganizowanych, bogatych kupców żydowskich, zajmujących się handlem od lat. Aspekt finansowy grał ogromną rolę w pogromach żydowskich, nierzadko wypędzenia Izraelitów były inspirowane przez kupców chcących pozbyć się konkurencji, a motyw religijny był tylko pretekstem. Przykładem dla tego typu zachowania mogą być zajścia w Wenecji w połowie XIV wieku po wojnie o Chioggię. By pomóc obywatelom weneckim w spłacaniu pożyczek, ożywić handel i przyciągnąć nowy kapitał senat wydał dekret upoważniający Żydów do osiedlania się w mieście. Jednak dwanaście lat późnie anulował go, bowiem całemu ruchomemu bogactwu Wenecjan groziła ucieczka do domów Izraelitów. Oskarżano Żydów także o to, że nie chcieli pożyczać pieniędzy gdy ktoś nie miał zastawu w postaci złota lub drogich kamieni. W rzeczywistości ci Żydzi nie zostali wypędzeni, ale jest to przykład w jaki sposób społeczność chrześcijańska próbowała pozbyć się niechcianych konkurentów.Podobne przypadki, często bardziej drastyczne można mnożyć, bardzo często miały miejsce w Hiszpanii.
Łączenie kobiet z kultami lunarnymi, nazywanie matkami grzechu przez które utracono raj, porównywanie do kurtyzan, oskarżanie o lubieżność, stosunki seksualne z bydłem i kazirodztwo, sprowadzanie niepłodności za pomocą czarów, mordy na małych dzieciach i stręczycielstwo – to zestaw cech przypisywanych czarownicom. Określano kobiety jako pyszne i bezrozumne, swarliwe, złośliwe, oskarzano je o pragnienie pełnienia funkcji kapłańskich co powodowało strach kleru. Skrajny mizoginizm epoki, ugruntowany przez Ojców Kościoła oraz brak prawnej podmiotowości kobiety ułatwiały systemowi ściganie ich i skazywanie na śmierć jako czarownice. Natomiast bogobójstwo, przenoszenie odpowiedzialności za ukrzyżowanie Chrystusa na wszystkich Izraelitów, zatruwanie jedzenia i wody, sprowadzanie chorób, bezszeszczenie hostii, kanibalizm i mordowanie chrześcijańskich dzieci to stały zespół cech i zachowań przypisywany Żydom, wyraźnie widać analogie do charakterystyki czarownicy. Oskarżenie o bogobójstwo i zbiorową odpowiedzialność zostały sformułowane przez Tertuliana, Orygenesa i Ojców Kościoła w VI wieku. Jest to analogiczne do skrajnie mizoginicznych, przedstawiających kobiety w pejoratywny sposób, zezwalających na poniżenie i prześladowanie tekstów sformułowanych przez tych samych Ojców Kościoła. Pisma te podłożyły podwaliny pod późniejsze prześladowania zarówno czarownic, jak Żydów. Większość procesów o czary rozgrywała się na wsiach, nawet podczas tych przeprowadzanych w dużych miastach oskarżano osoby pochodzące z małych miejscowości. Życie w niedużych wspólnotach, w których wszyscy się znali pozwalało na dokładną obserwację sąsiadów. Wszelkie przejawy nienormalności, znamiona, rude włosy, choroby psychiczne, upośledzenia czy po prostu niewłaściwe poglądybyły szybko wychwytywane i stanowiły podstawę do oskarżenia. W dużych miastach sąsiadów można było nie znać lub unikać, co utrudniało zbieranie dowodów. Mieszkańcy wsi – niewykształcone chłopstwo byo także bardziej podatne na wiarę w zabobony, co prowadziło do zintensyfikowania polowań na terenach wiejskich. Polowania na czarownice były organizowane zarówno przez władze koscielne jak i świeckie. Pogromy odbywały się natomiast w miastach, gdzie były bardzo duże skupiska ludności Żydowskiej, różnicą jest też to, że pogromy były inicjowane przez władze kościelne, a nie kościelne i świeckie jak w przypadku polowań na czarownice.
Eskalacja polowań na czarownice i pogromów żydowskich przypadła na ten sam czas przeobrażeń społecznych, ekonomicznych oraz zmian w umysłowości. Reformacja, odkrycia geograficzne, spadek autorytetu papiestwa, wszystko to nałożyło się na siebie i doprowadziło do ogromnego wybuchu strachu zarówno przed czarownicami jak i przed Żydami: obcymi istotami, podejrzanymi, różniącymi się od nas. Warto wspomnieć również o pojęciu kozła ofiarnego, kluczowego dla badań nad procesami o czary i pogromami. Społeczeństwo w badzo niestabilnym momencie swojego rozwoju, jakim była epoka nowożytna, potrzebowało znaleźć ofiarę odpowiedzialną za wszystkie nieszcześcia. Jej zlikwidowanie pozwoli na powrót równowagi, ponieważ oskarżona jednostka lub grupa zagraża spokojowi. Zarówno Żyd jak i czarownica pasują do schematu typowego kozła ofiarnego. Odmienność fizyczna, dziwny i niezrozumiały sposób bycia, nieznane praktyki religijne, podejrzenie o kanibalizm i mordowanie dzieci, znacznie różniąca się pozycja społeczna: bogactwo lub skrajna nędza. Wszystkie te cechy na przestrzeni wieków były i nadal są łączone z czarownicami i Żydami. Gwałtowne przemiany zachodzące w epoce wczesnonowożytnej sprawiły, że społeczeństwo musiało znaleźć winnego za kryzys i znalazło. Agenci szatana, krwiożerczy Żyd i lubieżna czarownica, oboje zawierający pakt z diabłem byli najodpowiedniejszymi kozłami ofiarnymi dla społeczeństwa. Fundalmentalna różnica pomiędzy Żydem a czarownicą jednak jest taka, że polowania na czarownice z czasem skończyły się i już w XVIII wieku dochodziło do tego bardzo rzadko. Natomiast systematyczne niszczenie Żydów trwało bardzo długo a lęk przed ludźmi wyznającymi judaizm przybrał w czasach nazizmu, podobnie jak w czasach polowań na czarownice, cechy prawdziwej psychozy porównywalnej do psychozy okrążenia i uprawomocnił wrogość wobec Żydów oraz spowodował zjawisko ich odrzucenia. Doprowadziło to do jednego z największych kataklizmów w historii ludzkości, czyli Holokaustu. Niemcy jeszcze w latach 30 XX wieku znaleźli kozła ofiarnego w postaci Żydów i obarczyli ich winą za wszystkie niepowodzenia i nieszczęścia jakie dotknęły ich kraj. Dokonując Holokaustu, Niemcy dokonali największej w histoii zbiorowej projekcji winy.
Bibliografia:
-
Jean Delumeau Strach w kulturze zachodu, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1986
-
Brian P. Levack Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2009
Ewa Miniewicz – studiuje kulturoznawstwo Stanów Zjednoczonych i filologię francuską na UW, interesuje się literaturą, mediami, przemianami społecznymi i polityką. Lubi jeździć konno i robi lomo zdjęcia
