Gdy ktoś z Twoich bliskich powierza Ci historię przemocy seksualnej, łatwo poczuć bezradność. Czy milczeć? Pytać? Przytulić? Czy zgłosić zdarzenie na policję? To są pytania, które często mogą pojawiać się u osób towarzyszących, bliskich osób poszkodowanych. Ważne jest, aby pamiętać zarówno o komforcie osoby, która ujawnia zdarzenie, jak również o swojej możliwości wsparcia i pomocy.

Ten artykuł pomoże Ci zrozumieć, czego potrzebuje osoba w kryzysie – i jak nie powielać przemocy, nawet w dobrej wierze. Uzyskasz odpowiedzi na swoje pytania oraz podpowiedzi, czym kierować się w sytuacji ujawnienia zdarzenia.

Spis treści:

1.  Jak mogę pomóc? – najważniejsze zasady
2. Jak słuchać – co mówić, czego unikać?
3. Czerwone flagi w słowach
4. 10 zdań wsparcia
5. Bliskość, ciało, granice – jak nie zrobić krzywdy?
6. Reakcje na zachowania potraumatyczne
7. Jak dbać o siebie jako osoba wspierająca?
8. O autorce
9. Bibliografia

Jak mogę pomóc? – najważniejsze zasady

Twoja reakcja ma znaczenie. Badania potwierdzają, że reakcje społeczne mogą wspierać zdrowienie lub je utrudniać (Woźniak, 2023; Campbell et al., 2009; Ullman, 2015). Zamiast dawać rady, słuchaj i pytaj, czego potrzebuje druga osoba.

Wśród reakcji społecznych, które najczęściej pojawiają się jako negatywne i niekorzystnie wpływające na samopoczucie osób poszkodowanych, wyróżniamy dwie grupy: 

1. Przyjęcie informacji bez okazania wsparcia.
2. Odwrócenie się od osoby ujawniającej swoją krzywdę. 

Poniżej znajduje się infografika obejmująca takie reakcje, które dalej będą omówione bardziej szczegółowo:

Jak słuchać – co mówić, czego unikać?

Trudno określić idealną odpowiedź na informację o doświadczonej przemocy. Przede wszystkim warto jednak pamiętać o tym, czego nie robić. Jedną z najczęściej wskazywanych reakcji negatywnych jest odwrócenie się od osoby poszkodowanej i obwinianie jej. Nie musi się to wyrażać w bezpośrednim stwierdzeniu „to Twoja wina”. Może to przyjąć formę pytań, dlaczego osoba zrobiła coś, co sami uważamy za przyczynę zdarzenia (pytania o to, dlaczego osoba się z kimś spotkała, dlaczego spożywała alkohol, czemu sama gdzieś poszła).

Kolejnym przykładem jest traktowanie osoby pokrzywdzonej w inny sposób niż dotychczas. Może się to wyrażać w dystansie prezentowanym względem takiej osoby lub traktowaniu jej jak kogoś, kto nie jest w stanie sam o siebie zadbać. Naszą rolą jest towarzyszenie w takiej sytuacji, a nie wydawanie osądów. 

Reakcjami, które zgodnie z badaniami są szczególnie stresujące dla osób decydujących się opowiedzieć swoją historię, są nadmiarowe reakcje emocjonalne. Często prowadzi to do dodatkowego stresu dla osoby poszkodowanej. Kiedy ktoś opowiada nam swoją historię, szuka bezpieczeństwa, spokoju, ukojenia. Taka nadmiarowa reakcja może wyrażać się w naszych, trudnych do udźwignięcia, emocjach. 

Wyrażenie nadmiarowej złości, wściekłości na sprawcę, intensywne namawianie do zgłoszenia zdarzenia może sprawić, że osoba poszkodowana się wycofa. Może się to też wyrażać w oczekiwaniu jakichś określonych emocji od osoby poszkodowanej. Nie ma jednej odpowiedniej reakcji na przemoc seksualną. Ważne, aby pozostawić przestrzeń dla osoby poszkodowanej na jej indywidualne, zróżnicowane podejście.

Wsparcie to nie tylko otoczenie osoby opieką emocjonalną, lecz także informacyjną. Jeśli masz taką możliwość – sprawdź, gdzie taka osoba może się kierować, jak wyglądają procedury. 

Czerwone flagi w słowach

Nie zmieniaj tematu po usłyszeniu historii przemocy.

Nie próbuj pocieszać na siłę.

Jeśli nie wiesz, co powiedzieć – powiedz, że jesteś przy tej osobie.

Nie próbuj namawiać do zgłoszenia zdarzenia.

Jeśli czujesz złość na sprawcę – wyraź to spokojnie, ale przede wszystkim skup się na tym, co czuje pokrzywdzona/pokrzywdzony.

Nie próbuj kontrolować osoby pokrzywdzonej.

Jeśli jest Ci ciężko słuchać lub poradzić sobie z emocjami – powiedz o tym otwarcie, poproś o chwilę, aby się uspokoić. Nie reaguj nadmiarowo.

Nie oceniaj działań osoby.

10 zdań wsparcia

1. „Wierzę Ci”.
2. „Nie zrobiłaś nic złego”.
3. „Dziękuję, że mi to powiedziałaś/powiedziałeś”.
4. „Nie jesteś sama”.
5. „Co mogę dla Ciebie zrobić teraz?”
6. „Chcesz, żebym z Tobą poszła/poszedł do lekarza / na policję?”
7. „Twoje granice są ważne”.
8. „Nie musisz teraz podejmować decyzji”.
9. „Jestem obok, jeśli chcesz pogadać”.
10. „To, co czujesz, jest normalne”.

Bliskość, ciało, granice – jak nie zrobić krzywdy?

Jeśli jesteś partnerem/partnerką – nie zakładaj, że bliskość jest oczywista. Rozmawiajcie o granicach. Zapytaj: „Jak mogę Cię dotknąć, żebyś czuł/a się bezpiecznie?”. Nie wywieraj presji i pytaj o każdą czynność. Jeśli widzisz, że osoba:

• sztywnieje,
• przestaje reagować pozytywnie lub w ogóle nie reaguje na dotyk,
• nie utrzymuje kontaktu wzrokowego,
• nie wykazuje aktywności w Twoją stronę,

zawsze (!) przerwij czynności i zapytaj, czy czuje się dobrze, czy ten poziom bliskości jest dla niej bezpieczny. Jeśli odpowiada, że nie wie, nie jest pewna, to znak, że należy poczekać. Zawsze możesz zapytać, czego potrzebuje w danym momencie. 

Reakcje na zachowania potraumatyczne

Samookaleczanie, ryzykowne zachowania seksualne, wycofanie – to mogą być skutki traumy, a nie „złe decyzje”. Nie oceniaj – pytaj, w jaki sposób możesz być wsparciem. Jeśli bliska Ci osoba ma trudność w poradzeniu sobie ze swoimi emocjami – sprawdź, gdzie profesjonalnie może zasięgnąć pomocy, nie bierz na siebie całej odpowiedzialności za wspieranie. Doświadczenie przemocy seksualnej to zdarzenie, które wymaga profesjonalnej, opartej na dowodach naukowych, pomocy ze strony osób odpowiednio przeszkolonych. Takie wsparcie można znaleźć u psychologa (np. szkolnego lub w przychodni w Twoim rejonie), kontaktując się z ośrodkami interwencji kryzysowej czy funkcjonującymi telefonami zaufania (Niebieska Linia). 

Proces dochodzenia do siebie po traumie może przybierać różne formy. Zgodnie z aktualną wiedzą psychologiczną możemy mieć do czynienia zarówno z rozwojem zaburzeń po stresie traumatycznym (PTSD), jak również ze zjawiskiem wzrostu potraumatycznego – zmian w funkcjonowaniu jednostki, które są dla niej korzystne, związane z przewartościowaniem swojego życia i zmianą schematów myślowych. Wzrost potraumatyczny nie wyklucza tego, że osoba będzie przeżywała negatywne, adekwatne emocje względem doświadczonej krzywdy. W przypadku przemocy seksualnej częściej, zgodnie z badaniami, mamy do czynienia z rozwojem zaburzeń po stresie traumatycznym. Mogą temu towarzyszyć także depresja i uzależnienia od substancji psychoaktywnych.

W obliczu takiego doświadczenia najczęściej pierwszy miesiąc po zdarzeniu jest kluczowy dla procesu zdrowienia – jeśli mamy informację o doświadczonej przemocy w tym okresie, najważniejsze jest, aby otoczyć taką osobę opieką i zrozumieniem dla jej różnych stanów.

Interwencja kryzysowa

Zgodnie z wytycznymi związanymi z szeroko pojętą interwencją kryzysową w tym czasie:

1. Stabilizujemy – zapewniamy optymalne warunki relaksacji, powrotu do równowagi emocjonalnej.
2. Normalizujemy – często osoby po doświadczeniu przemocy mierzą się z objawami, które wcześniej u nich nie występowały – koszmary senne, czujność, nawracające myśli, negatywne przekonania i myśli o sobie, nadmierne reakcje emocjonalne, wybuchy złości, wycofanie społeczne – to są NORMALNE reakcje, na NIENORMALNĄ sytuację.
3. Psychoedukujemy – jeśli mamy dostęp do platform edukacyjnych, możemy zaproponować również wsparcie w postaci przekazania tych informacji osobie poszkodowanej, wspólne zapoznawanie się z nimi i edukowanie się w celu rozumienia konsekwencji zdarzenia. 

Każda osoba będzie inaczej przechodziła proces zdrowienia, nie zawsze będzie on związany z emocjami złości, czasem dominujące będzie poczucie winy, smutek lub wycofanie. Najważniejsze jest zrobienie przestrzeni na to, aby osoba przechodziła ten proces we własnym tempie.

Jak dbać o siebie jako osoba wspierająca?

Twoje emocje – złość, bezradność – są ważne. Szukaj wsparcia dla siebie. Nie przerzucaj lęku na osobę po przemocy. Jeśli nie wiesz, jak pomóc, jak zareagować – skontaktuj się z organizacją, która może Ci podpowiedzieć, co robić dalej. Jeśli trudno Ci poradzić sobie z emocjami związanymi z doświadczoną krzywdą bliskiej Ci osoby – to znak, że warto też o siebie zadbać. To naturalne, że może być Ci trudno. Ty także możesz skorzystać z pomocy psychologa, interwenta kryzysowego lub osób, które mogą wesprzeć za pośrednictwem kontaktu telefonicznego w telefonie zaufania. 

Pamiętaj

Bądź obecny/a, nie oceniaj, ufaj temu, co mówi bliska osoba. Trauma nie ma jednego scenariusza. Twoja empatia może być początkiem zdrowienia.

O autorce

Dr Anna Woźniak – doktor nauk społecznych w dziedzinie psychologii, psychotraumatolog i terapeutka EMDR. Specjalizuje się w społecznych aspektach psychologii klinicznej, rozumieniu konsekwencji zdarzeń traumatycznych i edukacji zdrowotnej. Adiunkt wydziału psychologii na Uniwersytecie SWPS. Współpracuje z Fundacją Feminoteka.

Bibliografia

Campbell, R., Dworkin, E. i G. Cabral (2009). An ecological model of the impact of sexual assault on women’s mental health. Trauma, Violence, & Abuse, 10(3), 225-246.
Herman, J.L. (2015). Trauma and recovery. Basic Books.
Woźniak, A. (2023). Rola kontekstu społeczno-interpersonalnego w procesie przetwarzania zdarzenia traumatycznego przez dorosłe ofiary przemocy seksualnej [Praca doktorska]. Uniwersytet SWPS.

Materiał powstał w ramach projektu „Comprehensive support for GBV-SRHR service provision” finansowanego przez International Rescue Committee.