Świadoma zgoda i rozpoznawanie przemocy seksualnej

Świadoma zgoda w praktyce. Rozpoznawanie nadużyć

Przemoc seksualna to problem głęboko zakorzeniony w nierównościach płci, nadużywaniu władzy i szkodliwych stereotypach. Dotyka osób niezależnie od płci, wieku, wykształcenia czy wyglądu, a sprawcą często bywa osoba z bliskiego otoczenia – partner/partnerka, członek rodziny, kolega/koleżanka, nauczyciel/nauczycielka czy ksiądz. Zrozumienie, czym jest przemoc seksualna i jaką rolę odgrywa w niej świadoma zgoda, jest kluczowe dla budowania bezpieczniejszych relacji i świadomości społecznej.

Spis treści:

Czym jest przemoc seksualna? Definicja i formy

Przemoc seksualna to każdy akt seksualny popełniony wbrew woli drugiej osoby. Dzieje się tak, gdy osoba nie wyraża na niego zgody lub nie jest w stanie jej świadomie wyrazić.

Przemoc seksualna to nie tylko gwałt. Obejmuje ona szeroki wachlarz zachowań, takich jak nękanie w sieci, seksistowskie zniewagi, natrętne dotykanie, a nawet lekceważące komentowanie czyjegoś wyglądu w kontekście seksualnym. Każde z tych działań stanowi naruszenie sfery intymności i bezpieczeństwa drugiej osoby. Problem ten jest często bagatelizowany, a jego skala w Polsce jest znacznie większa, niż pokazują oficjalne statystyki, ponieważ wiele osób, głównie kobiet, nie zgłasza tych przestępstw z powodu wstydu, lęku czy poczucia winy.

Świadoma zgoda (consent) – fundament bezpiecznych relacji

Kluczowym pojęciem w kontekście przemocy seksualnej jest świadoma zgoda (ang. consent).

Zgoda musi być:

Dobrowolna i świadoma: udzielona jako wyraz wolnej woli, bez przymusu, manipulacji czy podstępu.

Aktywna i jednoznaczna: to nie jest brak sprzeciwu. Milczenie lub bierność nie oznaczają zgody. Skuteczna zgoda to entuzjastyczne „tak”.

Konkretna i odwołalna: zgoda na jedną formę aktywności seksualnej nie oznacza zgody na inną. Przykładem naruszenia tego warunku jest zjawisko zwane stealthing, czyli zdjęcie prezerwatywy w trakcie stosunku bez wiedzy i zgody osoby partnerskiej. Zgodę można cofnąć w dowolnym momencie. Jest to też związane z poszanowaniem norm partnerskich – wspólne omówienie tego, co jest akceptowalną formą kontaktu seksualnego, tworzy fundamenty bezpiecznych kontaktów seksualnych. To, co dla jednej osoby może być akceptowalne, dla drugiej niekoniecznie. Ważne, aby pamiętać też o uważności na reakcje partnera/partnerki w trakcie stosunku. Osoby zaangażowane w kontakt seksualny nie są zwolnione z dbania o wzajemny komfort i bezpieczeństwo. Rozmowa o seksie, potrzebach oraz fantazjach seksualnych może wzbogacić życie seksualne i wpłynąć na jego jakość.

Należy pamiętać, że raz udzielona zgoda nie jest zgodą na zawsze i na wszystkie przyszłe kontakty seksualne – za każdym razem, kiedy rozpoczynamy czynności seksualne, wymagana jest zgoda zaangażowanych osób.

Jak możemy pytać o zgodę?

Każda relacja ma własną dynamikę i język, którego używa, pytanie o zgodę można jednak ująć w następujący sposób:

Czy masz dziś ochotę na X?
Podoba Ci się to, co robię?
Czy mam kontynuować?
Czy chciałbyś/chciałabyś spróbować Y?
Co myślisz o wypróbowaniu Y?
Dobrze się czujesz, kiedy robię X? / Czy sprawia Ci to przyjemność?
Czy chciałabyś/chciałbyś powtórzyć Y?
Czy możemy ustalić wspólny sygnał, gdyby coś nam się nie podobało lub czegoś było za dużo?

Takie pytania w trakcie stosunku i przed nim są naturalne, wplatanie ich w kontakt z drugą osobą buduje poczucie bezpieczeństwa i bliskość, nierzadko poprawiając jakość kontaktów seksualnych.

Udzielona przez osobę zdolną do jej wyrażenia: osoba musi być przytomna, nieodurzona i zdolna do zrozumienia sytuacji.

W polskim prawie karnym (art. 197 k.k.) przestępstwo zgwałcenia definiowane jest przez użycie przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu, lub doprowadzenie do czynności seksualnej w inny sposób mimo braku wyrażonej zgody. Obecny zapis umożliwia rozszerzenie postępowań o zdarzenia, w trakcie których osoba nie była w stanie wyrazić świadomej zgody.

W jaki sposób rozmawiać o świadomej zgodzie?

Najprostszym sposobem jest zapytanie osoby, czy jest zdecydowana/chętna na kontakt seksualny. Często rozmowa na temat seksu wcale nie obniża podniecenia i nie „psuje nastroju”. Odpowiednio poprowadzona rozmowa, z szacunkiem i zachowaniem zasad intymności (uwzględniającej dobór słów, tonu, pytań, które pozwolą poznać potrzeby drugiej strony), może pogłębić kontakt i wpłynąć pozytywnie na samopoczucie obu stron. Nierzadko taka rozmowa zmniejsza też stres, który czasem towarzyszy osobom, które pierwszy raz chcą nawiązać relację intymną lub chciałyby spróbować czegoś nowego w stałej relacji.

Pomocne może być także ustalenie swoich norm partnerskich – co odpowiada każdej ze stron, jakie są pragnienia, fantazje i wyobrażenia na temat kontaktu seksualnego. Może to być też szansa na podzielenie się swoimi obawami czy trudnościami związanymi z kontaktem intymnym.

Trudno określić przykładowe scenariusze, bo wiele zależy od dynamiki relacji, w jakiej się znajdujemy. Może to uwzględniać otwarte komunikaty, obejmujące informację wprost, że ktoś myśli o takim kontakcie i chciałby się upewnić, że druga strona czuje to samo. Może to być też pytanie w trakcie kontaktu, czy druga strona czuje się komfortowo/dobrze/bezpiecznie. Nawet pytanie „czy wszystko ok” już daje drugiej stronie przestrzeń do potwierdzenia lub zatrzymania się, jeśli coś dzieje się za szybko.

Jak rozpoznać brak świadomej zgody?

Brak zgody jest sygnalizowany nie tylko przez fizyczny opór. Orzecznictwo sądowe i współczesna doktryna jasno wskazują, że opór może mieć różne formy. Brak zgody to:

wyraźny sprzeciw werbalny: słowa takie jak „nie”, „przestań”, „nie chcę”, „nie jestem pewna/pewny”;
komunikacja niewerbalna: płacz, krzyk, odpychanie rąk sprawcy, próby odsunięcia się, brak entuzjastycznej reakcji na czynność seksualną;
fizyczna bierność wynikająca ze strachu: czasami osoba doświadczająca przemocy jest tak sparaliżowana strachem (tzw. frozen fright), że nie jest w stanie fizycznie się bronić. Taki stan również nie jest zgodą. Taki stan zamrożenia może się także pojawić w obliczu niechcianej czynności seksualnej, w trakcie stosunku, na który wyrażona została zgoda – to łączy się z odwołalnością zgody w dowolnym momencie stosunku. Sztywność, brak entuzjastycznej reakcji na daną czynność powinny być alarmujące dla drugiej strony.

Należy pamiętać, że zgodnie z nowoczesnym podejściem, ujętym m.in. w Konwencji Stambulskiej, kluczowy jest brak dobrowolnej zgody, a nie to, czy osoba poszkodowana stawiała opór. Dlatego hasło „Nie znaczy NIE” jest fundamentem, ale jeszcze ważniejsze staje się zrozumienie zasady „Tylko TAK znaczy TAK”.

O reakcjach na przemoc seksualną

Kultura gwałtu i szkodliwe mity

W społeczeństwie funkcjonuje wiele mitów, które trywializują przemoc seksualną i obwiniają ofiary. Zjawisko to nazywane jest kulturą gwałtu. Polega ono na usprawiedliwianiu i tolerowaniu przestępstw seksualnych, co nierzadko bierze swój początek z przyzwolenia na komentarze o podtekście seksualnym traktowanych jako „żarty”. Przemoc i przyzwolenie na nią często zaczynają się od języka przemocy. Takie formy wypowiedzi, które mogą naruszać integralność cielesną drugiego człowieka, powinny już być alarmujące w kontekście dalszego przekraczania granic i ignorowania komunikacji, która unieważnia potrzebę bezpieczeństwa innej osoby.

Jeśli jednak rozpoznamy takie znaki ostrzegawcze i zaczniemy używać języka pozbawionego krzywdzących, przemocowych treści, mamy szansę zbudować zdrową komunikację z drugą osobą, a co więcej – chronić siebie i tę osobę przed możliwym dyskomfortem oraz przemocą.

Sprawdź, czy znasz fakty czy mity

Jak możemy rozpoznać, że osoba doświadczyła przemocy seksualnej?

To bardzo trudne zadanie, wymagające od nas dużej cierpliwości i wrażliwości na drugą osobę. Nie powinniśmy pytać wprost o doświadczenia przemocy seksualnej – niezależnie od tego, czy jesteśmy w relacji intymnej, czy profesjonalnej.

W relacji intymnej możemy podkreślać, że jeśli osoba chciałaby z nami o czymś trudnym porozmawiać, to my jesteśmy na to gotowi. Możemy też zwracać uwagę na mimikę osoby w trakcie kontaktu seksualnego i pytać, jak się czuje, gdy zobaczymy coś niepokojącego. Jeśli osoba zacznie przeżywać silne emocje w sytuacji, która w jakiś sposób może kojarzyć się z takim zdarzeniem (scena w filmie, czynność seksualna, czytana książka, usłyszane wiadomości), należy przede wszystkim zaopiekować się taką osobą, zadbać o nią poprzez podanie wody, zrobienie herbaty, podanie koca, przytulenie (jeśli druga osoba wyrazi taką potrzebę). Potem możemy wyrazić gotowość do rozmowy, gdyby osoba tego potrzebowała. Nie możemy założyć, że jest jakaś określona reakcja w przypadku osób, które w przeszłości doświadczyły przemocy seksualnej. Każda osoba może reagować inaczej i najważniejsze jest poinformowanie, że jesteśmy dostępni, gdyby pojawiła się u niej potrzeba rozmowy. Sama obecność jest już wsparciem.

W przypadku osób pracujących w roli psychologa/psychoterapeuty warto podkreślić, że wystarczy samo powiedzenie, że jesteśmy gotowi na rozmowę o doświadczeniach trudnych, jeśli osoba poczuje się z nami bezpiecznie i komfortowo. Nie powinniśmy pytać o szczegóły zdarzenia, chyba że wcześniej zostało ustalone, że osoba pacjencka/kliencka tego potrzebuje i chce odpowiedzieć na takie pytania lub wymaga tego rodzaj stosowanej terapii (najczęściej są to terapie przetwarzania poznawczego lub przedłużonej ekspozycji). Wówczas każdy specjalista zobowiązany jest do wyjaśnienia zasad stosowanej metody terapeutycznej oraz przeprowadzenia odpowiedniej psychoedukacji z osobą pacjencką/kliencką.

Jak wspierać osobę po przemocy seksualnej?

Podsumowanie: edukacja jako klucz do zmiany

Walka z przemocą seksualną wymaga edukacji całego społeczeństwa. Należy obalać mity i promować ideę świadomej zgody jako podstawy wszelkich kontaktów międzyludzkich. Niezbędna jest otwarta, rzetelna edukacja seksualna, która uczy budowania zdrowych relacji, asertywności i wzmacnia poczucie własnej wartości.

O autorce

Dr Anna Woźniak – doktor nauk społecznych w dziedzinie psychologii, psychotraumatolog i terapeutka EMDR. Specjalizuje się w społecznych aspektach psychologii klinicznej, rozumieniu konsekwencji zdarzeń traumatycznych i edukacji zdrowotnej. Adiunkt wydziału psychologii na Uniwersytecie SWPS. Współpracuje z Fundacją Feminoteka.

Materiał powstał w ramach projektu „Comprehensive support for GBV-SRHR service provision” finansowanego przez International Rescue Committee.