888 88 33 88 Telefon przeciwprzemocowy pn.-pt. 11:00-19:00
Gwałt to przestępstwo (art. 197 § 1 KK). Nowa definicja przestępstwa zgwałcenia w prawie polskim (2025) oparta jest na koncepcji zgody, a nie potwierdzenia oporu. Jest to zgodne z najnowszymi badaniami neuronaukowymi, gdyż to, czy osoba stawi opór, nie zawsze jest możliwym scenariuszem.
Użycie sformułowania „ofiara przemocy seksualnej” może dodatkowo stygmatyzować osobę, która przeżyła traumę. Słowo „ofiara” może dodatkowo wzmacniać poczucie bezsilności i braku kontroli, które odczuwała osoba w trakcie przemocy oraz po niej. Proces zdrowienia po traumie obejmuje również odzyskiwanie kontroli nad własnym życiem, poczucia sprawstwa i wpisanie wydarzenia w narrację o życiu. A słowo „ofiara” może skłaniać do utknięcia w przeszłości, w wydarzeniu, które nie powinno było się wydarzyć, w którym osoba czuła, że straciła możliwość wyboru. Osoba, która doświadczyła przemocy, powinna uzyskać wsparcie społeczne, być potraktowana podmiotowo i uzyskać adekwatną pomoc. Jeśli zagrożenie minęło, to już nie jest ofiarą. Była nią w momencie traumatycznego zdarzenia.
Osoby doświadczające przemocy seksualnej znajdują się w sytuacji, która przekracza zwykłe możliwości radzenia sobie. Trauma to wydarzenie, w którym jest obecne postrzegane narażenie na utratę zdrowia lub życia (Rothbaum i Rauch, 2023). Trauma seksualna obejmuje takie sytuacje, jak molestowanie seksualne, gwałt, wykorzystanie seksualne dziecka, gdy do kontaktu seksualnego dochodzi między osobą dorosłą a nieletnim (Rothbaum i Rauch, 2023). Osoby, które doświadczyły przemocy seksualnej, często obwiniają się same lub słyszą słowa krytyki za to, że się nie broniły (Möller i in., 2017).
Tymczasem w sytuacji skrajnego zagrożenia nasz mózgowy system alarmowy może uruchomić trzy rodzaje reakcji: walki, ucieczki lub zamrożenia (van der Kolk, 2023). Optymalną reakcją z punktu widzenia radzenia sobie po traumie (lub/i przeżycia) jest walka lub ucieczka. Te dwa rodzaje reakcji wnoszą pewnego rodzaju poczucie sprawczości, a czasami przynoszą nawet ocalenie. Skoro reakcja walki lub ucieczki byłaby bardziej korzystna z punktu widzenia uniknięcia obrażeń i uniknięcia rozwoju PTSD, dlaczego zatem około 70% gwałconych kobiet, które zgłosiły się po pomoc, zastygło w bezruchu (Möller i in., 2017)?
Nagłe poważne zagrożenie, takie jak przekroczenie granic intymności, może wywołać różnego rodzaju reakcje określane jako znieruchomienie toniczne lub utrata napięcia mięśniowego. Relacje osób po doświadczeniu takich stanów dowodzą, że nie jest się w stanie wykonać celowych ruchów podczas ich trwania (Dhawan i Haggard, 2023). Kobiety po gwałcie opisują ten stan jako poczucie braku kontroli nad własnym ciałem, poczucie „jakby zamarły”, poczucie ciężkości ciała, zwłaszcza rąk i nóg (z praktyki własnej autorki), jako niemożność działania pomimo przemożnej chęci ucieczki.
Czy decyzja, by się nie ruszać w czasie doświadczania traumy, to świadomy wybór? A może skoro zastygły w bezruchu, nie broniły się i nie krzyczały, to się zgodziły? Otóż NIE. Takie tezy nie dość, że są krzywdzące, to również nieprawdziwe. Tu nasuwa się przykład zwierząt, które, nie mając szans na ucieczkę czy walkę, wchodzą w stan zamarcia – wiele drapieżników nie tknie padliny. Ten mechanizm jest tożsamy dla nas, ssaków, a jednak nie będziemy winić zebry za to, że zamroziła się, by nie być pożartą. Wielu kobietom zaś zdarza się być ocenianymi krytycznie po napaści seksualnej za ich reakcję biologiczną.
I tu dochodzimy do kwestii woli. Z punktu widzenia prawa i na bazie zasad moralnych i racjonalnych osoba dorosła jest odpowiedzialna za swoje czyny. Tymczasem stoi to w sprzeczności z najnowszymi badaniami neurobiologicznymi dotyczącymi świadomej kontroli podczas wydarzenia traumatycznego (Christensen i in., 2024; LeDoux, 2003; Dhawan i Haggard, 2023). Poczucie skrajnego lęku i strachu wyzwala działanie obwodów mózgowych, które pozbawiają nas kontroli nad naszym zachowaniem (LeDoux i Pine, 2016). Pewnie każdy mógłby przytoczyć sytuację, w której podskoczył ze strachu na widok węża, pająka czy jakiejś innej niebezpiecznej kreatury, gdy w rzeczywistości był to patyk, suchy liść czy cień. Ciało migdałowate w mózgu (a właściwie jądra ciała migdałowatego znajdujące się w obu półkulach mózgowych), które wchodzi w skład układu limbicznego, reaguje na bodźce emocjonalne nawet wtedy, gdy nie jesteśmy tego świadomi (Kubota i in., 2000).
Jednak stan zamrożenia to jeszcze coś innego – tu nie następuje analiza bodźca poprzez korę przedczołową i uznanie reakcji za fałszywy alarm. Alarm jest uzasadniony, a zagrożenie realne. Skrajny strach i poczucie zagrożenia aktywują w mózgu ewolucyjnie ukształtowane mechanizmy obronne, które mogą przejąć kontrolę nad naszym zachowaniem, niezależnie od świadomej woli. W sytuacji zagrożenia główną rolę odgrywa ciało migdałowate, będące częścią układu limbicznego, które reaguje błyskawicznie na bodźce emocjonalne – często zanim zdążymy je logicznie przetworzyć. Sygnały zmysłowe trafiają najpierw do wzgórza, a stamtąd są przekazywane bezpośrednio do ciała migdałowatego, z pominięciem kory nowej odpowiedzialnej za świadome, racjonalne procesy (LeDoux, 2003; Kubota i in., 2000). Stąd następuje aktywacja autonomicznego układu nerwowego (części współczulnej – zwiększa się tętno i ciśnienie) i endokrynnego poprzez działanie osi podwzgórze–przysadka–nadnercza (HPA), która odpowiada za wydzielanie hormonów stresu, takich jak kortyzol (LeDoux, 2003; LeDoux 2014; LeDoux i Pine, 2016). Jądro centralne ciała migdałowatego jest połączone z mózgowym układem ruchowym poprzez substancję szarą okołowodociągową (ang. periacqueductal gray, PAG). PAG przekazuje sygnały do jąder ruchowych i reguluje uruchomienie konkretnych reakcji obronnych: walki, ucieczki lub zamrożenia (LeDoux, 2014; Dhawan i Haggard, 2023). Badania neuroobrazowe wskazują, że podczas ekspozycji na stres o umiarkowanym nasileniu u ludzi aktywuje się właśnie ten szlak: ciało migdałowate – PAG – pień mózgu (Dhawan i Haggard, 2023). Badania na gryzoniach pokazują, że reakcje zastygania w miejscu w odpowiedzi na zagrożenie zależą od komunikacji między PAG a jądrami ruchowymi pnia mózgu (Dhawan i Haggard, 2023). Stąd wniosek, że w czasie skrajnie stresującego przeżycia może dojść do zablokowania aktywności obszarów podkorowych, co prowadzi do mimowolnej reakcji znieruchomienia – mechanizmu obserwowanego zarówno u ludzi, jak i u zwierząt (Dhawan i Haggard, 2023; Christensen i in., 2024).
Nie mamy badań na ludziach ze względów etycznych, lecz obwody mózgowe lęku mają charakter konserwatywny, czyli są podobne u niespokrewnionych ze sobą gatunków. Reakcja na zagrożenie to podstawowa funkcja przetrwania podobna u ludzi i zwierząt. Biologia mogła zdecydować o tym, że się nie broniła. Innymi słowy, „brak reakcji” w sytuacji traumatycznej to nie wyraz obojętności czy zgody – to biologiczny mechanizm obronny, który bywa aktywowany bez udziału woli. Stąd trauma seksualna to głęboko cielesne, neurobiologiczne doświadczenie. To, że osoba nie zareagowała, nie uciekła czy nie krzyczała, nie oznacza, że się „zgodziła” – lecz że jej mózg, w ułamku sekundy, uruchomił mechanizm mający zwiększyć szansę na przeżycie. U wielu osób, które doświadczyły przemocy seksualnej – właśnie reakcja zamrożenia jest najczęstsza i najbardziej niezrozumiana społecznie (Herman, 2022). Osoby nie stawiają oporu na skutek uruchomienia automatycznego, podkorowego mechanizmu przetrwania, który uniemożliwia świadomą decyzję.
Pamięć ma różne aspekty. Jest pamięć jawna i niejawna, epizodyczna, proceduralna, deklaratywna itd. Bez względu na rodzaj pamięci kluczowym elementem wpływającym na jej funkcjonowanie jest układ limbiczny. Jak wspomniano powyżej, w układzie tym znajduje się ciało migdałowate, które alarmuje o zagrożeniu – to swojego rodzaju detektor zagrożeń, który uruchamia reakcję alarmową: walki, ucieczki lub zamrożenia. Gdy wydarza się coś przerażającego lub bolesnego, wzgórze przekazuje bodźce spływające poprzez narządy zmysłów do ciała migdałowatego, które aktywuje się błyskawicznie – szybciej, niż kora nowa zdąży przetworzyć, co się właściwie dzieje.
Trauma wpływa na działanie pamięci. Jednym z kluczowych obszarów, który trauma zaburza, jest hipokamp (też część układu limbicznego) – struktura odpowiedzialna za porządkowanie wspomnień w czasie i tworzenie spójnych narracji z naszych doświadczeń. Podczas silnego stresu traumatycznego wytwarzane są hormony stresu (m.in. kortyzol), które mają przygotować organizm do przetrwania (reakcji walki, ucieczki lub zamrożenia). Jednak nadmierne i przedłużone działanie kortyzolu ma toksyczny wpływ na komórki hipokampu (van der Kolk, 2023). Badania neuroobrazowe pokazują, że u osób z PTSD hipokamp może mieć zmniejszoną objętość, a jego funkcjonowanie bywa zaburzone – co sprawia, że wspomnienia traumatyczne są zdezorganizowane, fragmentaryczne i trudne do zakotwiczenia w czasie (van der Kolk, 2023). W rezultacie osoba może doświadczać natrętnych, oderwanych od kontekstu fragmentów wspomnień (flashbacków), jakby trauma wciąż trwała.
Upośledzenie działania hipokampu oznacza też trudności w tworzeniu spójnej narracji o tym, co się wydarzyło. Dodatkowo w czasie zdarzenia traumatycznego również może zostać upośledzone działanie wzgórza, które integruje bodźce zmysłowe. Informacje sensoryczne napływają wtedy w sposób nieuporządkowany, przez co doświadczenie staje się przytłaczające, niezrozumiałe i niemożliwe do „opisania słowami”. Z tego powodu traumatyczne wspomnienia często powracają jako flashbacki – obrazy, dźwięki czy fizyczne wrażenia, które pojawiają się nagle i intensywnie, bez kontekstu czasowego.
Traumatyczne wydarzenie nie zapisuje się w pamięci jako zamknięta opowieść z początkiem, środkiem i końcem, lecz jest pamiętana w postaci strzępków historii z fragmentami w postaci obrazów, dźwięków czy doznań z ciała bez chronologicznego zapisu (van der Kolk, 2023; Foa i in., 2024). Pamiętanie traumy nie jest zwyczajnym wspomnieniem. Trauma zostaje utrwalona w ciele i umyśle jako wciąż trwające zagrożenie, a nie przeszłość.
Kolejnym obszarem mózgu, którego działanie radykalnie spada lub całkowicie zanika w czasie wydarzenia traumatycznego to pole Broki. Jest to obszar najczęściej usytuowany w lewej półkuli mózgu, odpowiedzialny za tworzenie mowy – czyli za to, by nasze myśli i doświadczenia mogły zostać wyrażone słowami. To właśnie ten rejon umożliwia nam opowiadanie historii, składne mówienie i opisywanie emocji. W czasie traumy ten rejon jest wygaszony, co oznacza, że mózg nie przetwarza wydarzenia w sposób werbalny (van der Kolk, 2023). Stąd osoba po traumie seksualnej może chcieć mówić o wydarzeniu, lecz brakuje jej słów do wyrażenia tego, co się stało. Może zgłosić przemoc, ale nie umie o niej opowiedzieć. Osoby po traumie mają trudność z opowiadaniem o swoim doświadczeniu – nie tylko dlatego, że to bolesne, ale też dlatego, że ich mózg nie przetworzył tych wspomnień w sposób linearny. Zrozumienie tego mechanizmu pomaga lepiej pojąć, dlaczego leczenie traumy wymaga także pracy z ciałem i emocjami – tak by mózg mógł ponownie zintegrować wspomnienia i przywrócić im właściwe miejsce w czasie. Osoba po traumie opowiada o swoim doświadczeniu w sposób, który jest głęboko związany z tym, jak trauma wpływa na pamięć – zarówno na jej treść, jak i strukturę. To, co odróżnia wspomnienie traumatyczne od zwykłego wspomnienia, to jego fragmentaryczność, emocjonalna intensywność i trudność w zintegrowaniu z codzienną narracją o sobie.
Pamięć osoby po traumie charakteryzuje (Foa i in., 2014; van der Kolk, 2023; Herman, 2022):
To efekt tego, że podczas traumy uruchamia się ciało migdałowate (centrum emocji i strachu), a osłabia działanie hipokampu (odpowiedzialnego za porządkowanie wspomnień w czasie i przestrzeni).
Cechy pamięci traumatycznej:
Cechy pamięci zwykłej
Ponowne przeżywanie traumy to złożone zjawisko obejmujące ciało, emocje i umysł. Może być przerażające, dezorientujące i pozbawione słów – bo trauma wymyka się racjonalnemu pojmowaniu (van der Kolk, 2023; Herman, 2022). W przypadku traumy ciało migdałowate może „utknąć” w stanie nadreaktywności. To sprawia, że nawet neutralne bodźce – zapach, dźwięk, gest – mogą uruchamiać reakcję lękową, jakby zagrożenie nadal istniało. Ciało migdałowate nie odróżnia wtedy przeszłości od teraźniejszości (van der Kolk, 2023). Jest to spójne z koncepcją „sieci strachu” (Foa i in., 2014), według której neutralne bodźce kojarzone z traumą stają się zagrażające. Osoba po doświadczeniu traumy chce zapomnieć, nie musieć już nigdy więcej sobie przypominać, stosuje więc liczne strategie – mniej lub bardziej świadomie – polegające na kontroli myśli, emocji i zachowania.
Jednak to, co niewypowiedziane, niezintegrowane, domaga się domknięcia (Herman, 2022). Osoby po traumie często doświadczają nagłych, natrętnych obrazów, dźwięków lub emocji, które są oderwane od kontekstu. Flashback nie jest zwykłym wspomnieniem – jest ponownym doświadczeniem zdarzenia, tak jakby działo się tu i teraz. Ciało reaguje jak w momencie zagrożenia, mimo że osoba jest fizycznie bezpieczna. Trauma zapisuje się nie tylko w pamięci deklaratywnej, ale też w ciele – w postaci pamięci somatycznej. Ponowne przeżycie traumy może objawiać się, m.in. napięciem mięśniowym, drżeniem, bólem, dusznością, przyspieszeniem akcji serca, odrętwieniem lub uczuciem zamarcia. Te reakcje często uruchamiane są przez tzw. wyzwalacze (triggery) – bodźce przypominające o zdarzeniu, nawet jeśli nieświadome (Levine, 2010; 2017). „Trauma to nie tylko wspomnienie – to uczucie. Kiedy zostaje uwięzione w ciele, domaga się rozładowania” (Levine, 2010, s. 45).
Ponowne przeżywanie traumy może prowadzić do rozwinięcia mechanizmów obronnych, takich jak unikanie sytuacji, ludzi, myśli czy miejsc związanych z traumą. Z kolei odrętwienie emocjonalne (emocjonalna dysocjacja) pozwala na funkcjonowanie na co dzień. Wyłączenie emocji przynosi ulgę, ale ceną jest brak wzmacniających przeżyć, co może nakręcać spiralę lęku i depresji (Herman, 2022; van der Kolk, 2023).
„Unikanie wspomnień staje się głównym zadaniem psychiki po traumie – ale im bardziej człowiek unika, tym bardziej wspomnienia powracają” (Herman, 2022, s. 93).
Dysocjacja u osób, które doświadczyły traumy seksualnej w dorosłości, jest złożonym mechanizmem obronnym, który pojawia się w odpowiedzi na skrajne doświadczenie przekraczające zdolności psychiczne jednostki do przetworzenia emocji, bólu i zagrożenia.
Dysocjacja pojawia się, gdy fizyczna ucieczka nie jest możliwa, a przerażenie skrajne – np. w sytuacji gwałtu. Wówczas umysł „ucieka” – odłącza się od doznań z ciała, emocji, a nawet świadomości czasu i miejsca. Osoba może mieć wrażenie, że patrzy na siebie z zewnątrz lub z góry, lub że zdarzenie nie dzieje się naprawdę, że ogląda film. Mechanizm ten przyczynia się do braku integracji doświadczenia w pamięć autobiograficzną, co powoduje, że elementy przeżycia pojawiają się w formie fragmentarycznych natrętnych intruzywnych wrażeń, obrazów, emocji jako flashbacki (Herman, 2022). Dysocjacja jest rozumiana jako jedna z centralnych reakcji w obrazie traumy, ale także jako strategia przetrwania (Herman, 2022; van der Kolk, 2023).
Jednym z najbardziej charakterystycznych objawów dysocjacji po traumie seksualnej jest odcięcie od własnego ciała. Osoby opisują, że nic nie czuły, były jak martwe w środku, że porzuciły swoje ciało albo że ciało nie należało do nich. To mechanizm obronny – mózg tłumi sygnały z ciała (np. ból, napięcie, dotyk), aby zminimalizować cierpienie. Niestety, to „odcięcie” nie kończy się wraz z sytuacją zagrożenia – może trwać miesiącami lub latami po traumie, wpływając na zdolność do odczuwania przyjemności, bliskości, a nawet zwykłych doznań fizycznych (van der Kolk, 2023).
Osoby po traumie seksualnej mogą mieć trudności z odczuwaniem pełnej gamy emocji, nawiązywaniem bliskości, podejmowaniem decyzji, a nawet zorientowaniem się w czasie i przestrzeni. Mogą funkcjonować „na autopilocie”, być nieobecne emocjonalnie w relacjach lub nadmiernie unikać intymności. Dysocjacja może także prowadzić do depersonalizacji („czuję się, jakbym nie był/a sobą”) i derealizacji („świat wydaje się nierzeczywisty”), co nasila poczucie izolacji (Herman, 2022; van der Kolk, 2023).
Oprócz skrajnego pobudzenia spowodowanego strachem i lękiem osoby pokrzywdzone mogą doświadczać całego spektrum innych trudnych emocji w czasie samego wydarzenia oraz po nim. Emocje te często są trudne do nazwania i wyrażenia, a przez to długotrwale wpływają na funkcjonowanie psychiczne osób po traumie. Emocje odczuwane przez osoby doświadczające przemocy seksualnej to, m.in. wstyd, poczucie winy, złość, wstręt. Bywają one skierowane zarówno w kierunku sprawcy, jak i – paradoksalnie – w kierunku samej/samego siebie (Rameckers i in., 2024). Te silnie odczuwane emocje sprawiają, że osoba tuż po zdarzeniu unika mówienia o pewnych aspektach swojego doświadczenia (Allard i in., 2018; Matloub (Lepak) i in., 2023). Osoba po przeżyciu skrajnego zagrożenia, jakim jest przemoc seksualna, może wydawać się wycofana (afekt blady) lub roztrzęsiona – może doświadczać skrajnego pobudzenia emocjonalnego.
U osób, które doznały przemocy seksualnej, szczególnie silne są emocje wstydu i winy. Osoba może odczuwać, że w jakiś sposób „sama sprowokowała” zdarzenie, „nie zrobiła wystarczająco dużo, by się obronić” lub „powinna była zareagować inaczej” (Herman, 2022). Kobiety, które doświadczyły gwałtu, obwiniają się o to, że założyły sukienkę, poszły na spotkanie, zaprosiły kolegę do domu, użyły perfum czy były miłe i uprzejme (z praktyki własnej autorki). Emocje wstydu i poczucia winy mogą być pochodną przekonań otoczenia o odpowiedzialności za wydarzenie. Kobiety często słyszą od swoich bliskich lub osób pełniących funkcje pomocowe, że „niepotrzebnie tam poszła”, „że sama się prosiła”. Reakcje otoczenia mogą też wzmacniać poczucie winy poprzez krytykę tego, że kobieta nie krzyczała czy się nie broniła. Stąd bardzo ważne, by osoby mające kontakt systemowo z osobami po doświadczeniu przemocy rozumiały podłoże neurobiologiczne traumy dotyczące stanu zamrożenia, by wtórnie nie traumatyzować osób, które doświadczyły skrajnie trudnego zdarzenia.
Po traumie seksualnej lub fizycznej osoby często odczuwają głęboki wstyd i obrzydzenie do własnego ciała. Ciało staje się przypomnieniem doznanego cierpienia (Herman, 2022). Reakcje fizjologiczne – takie jak zamrożenie, dysocjacja czy brak oporu – są później oceniane jako „zdrada”. Ciało jest wyłączane z pola świadomości – prowadzi to do zaburzeń odżywiania, samookaleczeń, seksualności pozbawionej kontaktu emocjonalnego (van der Kolk, 2023). Wstręt do własnego ciała, które „zostało zbrukane, zbezczeszczone” albo które „nie zareagowało, jak trzeba”, może prowadzić do objawów dysocjacji, odcięcia od emocji i somatyzacji (Rameckers i in., 2024). Kobiety po traumie często mają problem z dotykiem – zarówno z dotykaniem własnego ciała, jak i byciem dotykaną przez innych.
Osoby po traumie seksualnej mogą odczuwać głębokie uczucie poniżenia (Herman, 2022). Moment utraty kontroli nad własnym ciałem, przymusowa nagość, wtargnięcie w intymność – to doświadczenia, które zostawiają ślad emocjonalny w postaci poczucia bezradności i braku sprawczości. Ta emocjonalna bezsilność może być jednym z czynników podtrzymujących objawy PTSD, takie jak unikanie czy trudności z odzyskaniem poczucia tożsamości. Złość może być przeżywana w stosunku do sprawcy, jak i samej siebie. Osoby po traumie często nie mają kontaktu ze swoją złością; złość może być wypierana lub skierowana do wewnątrz. To wewnętrzne napięcie może przyczyniać się do chronicznych stanów depresyjnych, lękowych i somatycznych.
Konsekwencją traumy jest utrata poczucia kontroli. W jej wyniku tworzy się przekonanie, że niezależnie od działań osoby i tak dojdzie do krzywdy – co prowadzi do apatii, depresji i rezygnacji z prób zmiany. Osoba może odczuwać, że „nic nie ma sensu”, „nie mam prawa się bronić”, „i tak nikt mi nie pomoże”. „U podstaw traumy leży doświadczenie całkowitej bezsilności – które później przenika każdy aspekt życia” (Herman, 2022, s. 67).
U osoby po traumie seksualnej mogą się aktywować dezadaptacyjne przekonania o sobie, świecie i innych. U niektórych osób pewne schematy myślenia o sobie zostaną potwierdzone („Nigdy nie zasługiwałam na szacunek”, „Jestem wadliwa”, „Inni ranią”). U innych osób o bezpiecznym stylu przywiązania, adaptacyjne przekonania kluczowe mogą ulec dewaluacji jako nieprawdziwe i mogą utworzyć się nowe, negatywne, niepomocne, jednak pozwalające zintegrować w system przekonań wydarzenie, które wykracza poza ich system rozumienia rzeczywistości. Trauma może zakłócać poczucie własnej wartości i godności. Osoby, które jej doświadczyły, często zaczynają wierzyć, że „na to zasłużyły”, są „zepsute”, „inne” albo „nie do naprawienia”. To przekonanie jest zakorzenione głęboko – nie tylko na poziomie myśli, ale też w ciele, jako chroniczne napięcie, odrętwienie lub izolacja (van der Kolk, 2023).
Po traumie system nerwowy pozostaje w stanie ciągłej gotowości – mózg uczy się, że zagrożenie może nadejść w każdej chwili (Levine, 2010). Osoba nieświadomie kojarzy neutralne bodźce z zagrożeniem i lękiem, przez co unika ludzi, bodźców, relacji i kontaktu z ciałem (Foa i in., 2014). To poczucie ciągłego zagrożenia przekłada się na przekonania takie, jak: „nie mogę ufać nikomu”, „każdy może mnie skrzywdzić”, „bezpieczeństwo nie istnieje”. Po doświadczeniu traumy w umyśle tworzy się tzw. sieć strachu, w której powiązane zostają elementy traumatycznego zdarzenia, takie jak silne emocje, reakcje ciała oraz bodźce towarzyszące (np. zapach, miejsce, pora dnia) z lękiem. W rezultacie osoba zaczyna unikać neutralnych lub bezpiecznych bodźców, ponieważ jej układ nerwowy interpretuje je jako potencjalnie zagrażające. Osoba może nagle doświadczać skrajnego lęku, paniki, gniewu, obrzydzenia lub wstydu, bez zrozumiałej przyczyny. Te emocje są reminiscencją przeszłego zagrożenia – nawet jeśli aktualna sytuacja jest neutralna. Ponowne przeżycie często pojawia się w czasie snu (koszmary), w relacjach intymnych, w spokojnych momentach lub pod wpływem zapachów, dźwięków czy gestów (Levine, 2017; van der Kolk, 2023). „Ciało pamięta, nawet gdy umysł chce zapomnieć. Emocje, które nie zostały przeżyte w momencie traumy, powracają, szukając ujścia” (Levine, 2017, s. 67).
Choć unikanie daje chwilową ulgę, w dłuższej perspektywie podtrzymuje lęk, bo uniemożliwia weryfikację, że dany bodziec jest bezpieczny. W ten sposób trauma utrwala się, a osoba staje się coraz bardziej ograniczona w codziennym funkcjonowaniu (Foa i in., 2014). Kobiety, które trafiają na terapię, są często wyizolowane ze społeczeństwa mimo sieci wsparcia społecznego. Dzieje się tak za sprawą ograniczania kontaktów z otoczeniem. Kobiety unikają rozmów, ponieważ boją się, że ktoś może poruszyć wątek dotyczący sfery seksualnej lub ciała, boją się wyjść na ulicę. Paradoksalnie kobiety, które zostały zgwałcone w dzień, nie boją się wychodzić z domu w nocy, lecz w świetle dnia. Niektóre kobiety kojarzą mężczyzn jako zagrożenie, do tego stopnia, że unikają kontaktu z partnerem, bratem czy ojcem. Czasami tylko element męskiego wyglądu powoduje lęk, np. wąsy, broda czy bluza z kapturem. Kobiety unikają miejsc, które kojarzą się z traumą.
Trudno im wyjaśnić to, co się z nimi dzieje, ich bliskim, co dodatkowo oddala je od bliskości. Osoby po traumie nie chcą jej pamiętać, nie chcą, by wracała, nie chcą czuć lęku, wstydu i upokorzenia. Dlatego ucieczką jest unikanie. Niestety, jest też pułapką, bo w ten sposób odcinają się od wsparcia innych, pozbawiają się pozytywnych wzmocnień. Znieczulenie na lęk, strach i wstyd powoduje, że gasną w nich też uczucia radości, dumy czy satysfakcji. I błędne koło się domyka: unikając uczuć i bodźców kojarzonych z traumą, zamykają się na życie. Kobiety często przychodzą i mówią, że chcą być dawną sobą, że chcą odzyskać radość lub że chcą odzyskać życie.
Dr Agnieszka Chojak – psycholożka, certyfikowana psychoterapeutka w nurcie poznawczo-behawioralnym, dr nauk społecznych w dziedzinie Psychologia. Ukończyła liczne kursy terapii ACT i DBT w Beck Institute for Cognitive Behavior Therapy. Zajmuje się zagadnieniami z zakresu psychologii klinicznej, poznawczej i psychoterapii. Autorka artykułów w czasopismach naukowych. Współpracuje z Uniwersytetem SWPS, gdzie prowadzi zajęcia ze studentami psychologii klinicznej. Doświadczenie zdobywała na oddziale psychiatrycznym w szpitalu w Działdowie, w ośrodku terapii uzależnień w Działdowie, w dziennych domach opieki dla seniorów, w Centrum Zdrowia Psychicznego w Szpitalu Bielańskim, gdzie prowadziła psychoterapię indywidualną oraz terapię grupową m.in. dla osób z zaburzeniami lękowymi oraz dla osób po 60-tym roku życia.
W pracy integruje techniki terapii poznawczo-behawioralnej, terapii akceptacji i zaangażowania, terapii dialektyczno-behawioralnej oraz terapii schematu. W Fundacji Feminoteka wspiera kobiety po doświadczeniu przemocy – prowadzi konsultacje w ramach interwencji kryzysowej, terapii krótkoterminowej oraz terapię traumy metodą przedłużonej ekspozycji.
Allard, C.B., Norman, S B., Thorp, S.R., Browne, K.C. i M.B. Stein (2018). Midtreatment reduction in trauma-related guilt predicts PTSD and functioning following cognitive trauma therapy for survivors of intimate partner violence. Journal of Interpersonal Violence, 33(23), 3610–3629. doi: 10.1177/0886260516636068
Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne (APA) (2022). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (wyd. 5 popr.). doi: 10.1176/appi.books.9780890425787
Beneke, T. (1982). Men on rape: What they have to say about sexual violence. St. Martin’s Press.
Brewin, C.R., Andrews, B. i J.D. Valentine (2000). Meta-analysis of risk factors for posttraumatic stress disorder in trauma-exposed adults. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 68(5), 748–766.
Bryant, R.A. (2019). Post-traumatic stress disorder: A state-of-the-art review of evidence and challenges. World Psychiatry, 18(3), 259–269. doi: 10.1002/wps.20656
Campbell, R., Wasco, S.M., Ahrens, C.E., Sefl, T. i H.E. Barnes (2001). Preventing the „second rape”: Rape survivors’ experiences with community service providers. Journal of Interpersonal Violence, 16(12), 1239–1259. doi: 10.1177/088626001016012002
Christensen, J.F., Rödiger, C., Claydon, L. i P. Haggard (2024). Volition and control in law and in brain science: Neurolegal translation of a foundational concept. Frontiers in Human Neuroscience, 18, 1401895. doi: 10.3389/fnhum.2024.1401895
Christensen, J., Smith, L.R. i A. Jones (2024). Neurobiology of trauma: Freezing and fear responses across species. Journal of Affective Neuroscience, 15(2), 112–128.
Cloitre, M., Cohen, L.R. i K.C. Koenen (2004). Treating survivors of childhood abuse: Psychotherapy for the interrupted life. The Guilford Press.
Cloitre, M., Garvert, D.W., Brewin, C.R., Bryant, R.A. i A. Maercker (2013). Evidence for proposed ICD-11 PTSD and complex PTSD: A latent profile analysis. European Journal of Psychotraumatology, 4(1), 20706. doi: 10.3402/ejpt.v4i0.20706
Cloitre, M., Roberts, N.P., Bisson, J.I. i C.R. Brewin (2018). The International Trauma Questionnaire: Development of a self-report measure of ICD-11 PTSD and complex PTSD. Acta Psychiatrica Scandinavica, 138(6), 536–546. doi: 10.1111/acps.12956
Cloitre, M., Shevlin, M., Brewin, C.R., Bisson, J.I., Roberts, N.P., Maercker, A. i P. Hyland (2018). The International Trauma Questionnaire: Development of a self‐report measure of ICD‐11 PTSD and complex PTSD. Acta Psychiatrica Scandinavica, 138(6), 536–546. doi: 10.1111/acps.12956
Courtois, C.A. i J.D. Ford (red.). (2013). Treatment of complex trauma: A sequenced, relationship-based approach. Guilford Press.
Dhawan, E. i P. Haggard (2023). Neuroscience evidence counters a rape myth. Nature Human Behaviour, 7(6), 835–838. doi: 10.1038/s41562-023-01598-6
Dhawan, E. i P. Haggard (2023). The neural basis of involuntary action: Freezing, fear and the motor system. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 149, 105155. doi: 10.1016/j.neubiorev.2023.105155
Dworkin, E.R., Menon, S.V., Bystrynski, J. i N.E. Allen (2021). PTSD in the year following sexual assault: A meta-analysis of prospective studies. Journal of Affective Disorders, 309, 151–164. doi: 10.1016/j.jad.2022.04.032
Foa, E.B., Hembree, E.A. i B.O. Rothbaum (2014). Przedłużona ekspozycja w terapii PTSD. M.L. Kalinowski (tłum.). GWP.
Foa, E.B., Hembree, E.A., Rothbaum, B.O. i S.A.M. Rauch (2024). Terapia PTSD. Odzyskaj życie po traumie. S. Pikiel (tłum.). GWP.
Herman, J. (2024). Trauma i wyzdrowienie. Od przemocy domowej do terroru politycznego. M. Reimann (tłum.). Wydawnictwo Czarna Owca.
Karatzias, T., Shevlin, M., Fyvie, C., Hyland, P., Efthymiadou, E., Wilson, D. … i M. Cloitre (2019). Evidence of distinct profiles of posttraumatic stress disorder (PTSD) and complex PTSD symptoms in sexual violence survivors. European Journal of Psychotraumatology, 10(1), 1622361. doi: 10.1080/20008198.2019.1622361
Kessler, R.C., Aguilar-Gaxiola, S., Alonso, J., Benjet, C., Bromet, E.J., Cardoso, G. … i K.C. Koenen (2014). Trauma and PTSD in the WHO World Mental Health Surveys. European Journal of Psychotraumatology, 5(1), 24734. doi: 10.3402/ejpt.v5.24734
Kubota, Y., Shigemune, Y. i M. Mather (2000). Emotion and attention in the human brain. W: J.W. Kalat (2009). Biological Psychology (wyd. 10). Cengage Learning.
LeDoux, J. (2003). The Emotional Brain: The Mysterious Underpinnings of Emotional Life. Simon & Schuster.
LeDoux, J. (2014). Anxious: Using the Brain to Understand and Treat Fear and Anxiety. Viking.
LeDoux, J. i D.S. Pine (2016). Using neuroscience to help understand fear and anxiety: A two-system framework. The American Journal of Psychiatry, 173(11), 1083–1093.
Levine, P.A. (2010). Obudźcie tygrysa. Leczenie traumy. T. Kiersztyn (tłum.). Wydawnictwo Czarna Owca.
Levine, P.A. (2017). Pamięć traumy. Jak uwolnić się od skutków traumatycznych przeżyć. A. Nowak (tłum.). Wydawnictwo Czarna Owca.
Matloub (Lepak), J., Zhang, X., Grau, P.P. i C.T. Wetterneck (2023). Does change in trauma-related shame predict change in PTSD symptomatology? Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy, 16(5):711-721. doi: 10.1037/tra0001454
McDonald, E. (2020). Rape Myths as Barriers to Fair Trial Processes: Comparing Adult Rape Trials with those in the Aotearoa Sexual Violence Court Pilot. Canterbury Univ. Press.
Möller, A. i in. (2017). Tonic immobility during sexual assault – a common reaction predicting post-traumatic stress disorder and severe depression. Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica, 96(8), 932–938. doi: 10.1111/aogs.13174
Morrison J. (2016). DSM-5 bez tajemnic. R. Andruszko (tłum.). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Olff, M. (2017). Sex and gender differences in post-traumatic stress disorder: An update. European Journal of Psychotraumatology, 8(4), 1351204. doi: 10.1080/20008198.2017.1351204
Ozer, E.J., Best, S.R., Lipsey, T.L. i D.S. Weiss (2011). Predictors of posttraumatic stress disorder and symptoms in adults: A meta-analysis. W: J.P. Wilson i C.C. Tang (red.). Cross-cultural assessment of psychological trauma and PTSD (ss. 129–145). Springer.
Patel, R., Spreng, R.N., Shin, L.M. i T.A. Girard (2012). Neurocircuitry models of posttraumatic stress disorder and beyond: A meta-analysis of functional neuroimaging studies. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 36(9), 2130–2142. doi: 10.1016/j.neubiorev.2012.06.003
Rameckers, S.A., van Emmerik, A.A. P., Grasman, R.P.P.P. i A. Arntz (2024). Non-fear emotions in changes in posttraumatic stress disorder symptoms during treatment. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 84, 101954. doi: 10.1016/j.jbtep.2024.101954
Rothbaum, B.O. i S.A.M. Rauch (2023). PTSD. Co każdy powinien wiedzieć. M. Słabicki (tłum.). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Steenkamp, M.M. i in. (2020). PTSD in the year following sexual assault: A meta-analysis of prospective studies. Journal of Traumatic Stress, 33(2), 217–228. doi: 10.1002/jts.22499
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) (2018). International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems (wyd. 11 popr.). Światowa Organizacja Zdrowia.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) (2019). Health care for women subjected to intimate partner violence or sexual violence: A clinical handbook (wyd. popr.). Światowa Organizacja Zdrowia. Pobrane z: https://www.who.int/publications/i/item/WHO-RHR-17.12
Tiihonen Möller, A. i in. (2022). Risk and protective factors affecting the symptom trajectory of posttraumatic stress disorder post-rape. Journal of Affective Disorders, 309, 151–164. doi: 10.1016/j.jad.2022.04.032
Tol, W.A., Stavrou, V., Greene, M.C., Mergenthaler, C., van Ommeren, M. i S. Saxena (2020). Sexual and gender-based violence in areas of armed conflict: A systematic review of mental health and psychosocial support interventions. Conflict and Health, 14, 20. doi: 10.1186/s13031-020-00275-0
Ullman, S.E. (2007). A 10-year update of review of the empirical literature on rape victims’ experiences with the legal and medical systems. Criminal Justice and Behavior, 34(3), 411–429. doi: 10.1177/0093854806296452
van der Kolk, B.A. (2023). Strach ucieleśniony: Mózg, umysł i ciało w terapii traumy. M. Kolankiewicz (tłum.). Wydawnictwo Czarna Owca.
Weathers, F.W., Litz, B.T., Keane, T.M., Palmieri, P.A., Marx, B.P. i P.P. Schnurr, (2013). The PTSD Checklist for DSM-5 (PCL-5). National Center for PTSD.
Materiał powstał w ramach projektu „Comprehensive support for GBV-SRHR service provision” finansowanego przez International Rescue Committee.
Bądź z nami na
bieżąco!
Fundacja Feminoteka
03-982 Warszawa
ul. Konrada Guderskiego 3/96
695 223 184
[email protected]
Bądź w kontakcie! Zapisz się na newsletter
Chcesz nasze materiały? Zamów paczkę
KRS 0000242885
NIP: 521-33-699-15
REGON: 140308264
ING BSK S.A.
68 1050 1038 1000 0022 9768 3522
© Copyright 2023 Fundacja Feminoteka | Powered by tdy.pl
