Długofalowo u osób, które doświadczyły traumy seksualnej, tak jak i innego rodzaju traumy, może dojść do rozwinięcia zespołu stresu pourazowego (ang. Post Traumatic Stress Disorder, PTSD). Nie u wszystkich osób dojdzie do rozwoju pełnoobjawowego zaburzenia. Część osób może doświadczać objawów na poziomie podprogowym, co również może wpłynąć na obniżenie poziomu funkcjonowania w codziennym życiu. Wyniki badań pokazują, że doświadczenie gwałtu sprawia, że u wielu osób, które go doświadczyły, rozwija się PTSD: wg różnych badań częstość PTSD u osób po gwałcie wynosiła 70-75% po miesiącu od zdarzenia; od 6 do 12 miesięcy po gwałcie wciąż około 40-55% osób nie odzyskuje w pełni zdrowia – co oznacza przewlekłe PTSD. Dane te potwierdzają wyjątkową traumatyczność gwałtu i wysokie ryzyko długotrwałych skutków psychicznych (Dworkin i in., 2021; Steenkamp i in., 2020; Tiihonen Möller i in., 2022). 

Spis treści

1. Podatność na PTSD
2. Objawy PTSD
3. Rozpoznanie PTSD
4. Diagnoza traumy złożonej
5. Kwestionariusze diagnostyczne
6. Na co zwracać uwagę pracując z osobami z doświadczeniem przemocy seksualnej?
7. Jak wspierać proces zdrowienia?
8. Model LIVES
9. O autorce
10. Bibliografia

Podatność na PTSD

Podatność na rozwinięcie PTSD może być związana z subiektywnym poczuciem zagrożenia życia i braku kontroli oraz negatywnej interpretacji zdarzenia (Ozer i in., 2011). Ponadto, płeć żeńska, szczególnie w kontekście przemocy seksualnej i interpersonalnej, wiąże się ze zwiększonym ryzykiem rozwoju zaburzenia, co tłumaczy się, m.in. różnicami w neurobiologii i procesach regulacji emocji (Olff, 2017). Badania pokazują, że osoby z wcześniejszymi zaburzeniami psychicznymi, szczególnie lękowymi lub depresyjnymi, są bardziej narażone na rozwój PTSD po późniejszym urazie (Kessler i in., 2014). Czynnikiem ryzyka jest również niski poziom wsparcia społecznego (Kessler i in., 2014).

Również sposób interpretowania zdarzenia – np. nadanie mu znaczenia jako trwałej katastrofy lub dowodu własnej bezwartościowości – może pogłębiać objawy (Ozer i in., 2011). Do czynników, które predestynują do rozwoju zaburzenia, należą reakcje otoczenia tuż po wystąpieniu traumy i brak wsparcia społecznego (Brewin i in., 2000). To, jak dalej potoczą się losy osoby, w dużej mierze będzie zależało od reakcji otoczenia zarówno na samo zdarzenie, jak i na rolę osoby w wydarzeniu („Po co tam poszłaś? Trzeba było nie ubierać się tak wyzywająco!”), a także od wcześniejszych doświadczeń i przekonań osoby, która doświadczyła przemocy.

Istotną rolę odgrywa też wysoka wrażliwość emocjonalna (bazowy poziom aktywacji neurobiologicznej) – nadreaktywność ciała migdałowatego i obniżona aktywność kory przedczołowej mogą utrudniać wygaszenie lęku po zdarzeniu traumatycznym (Patel i in., 2012). Do czynników chroniących przed rozwojem pełnoobjawowego PTSD należą udane reakcje walki lub ucieczki, historia rozwoju, system przekonań, wcześniejsze doświadczenia oraz wsparcie społeczne (Rothschild, 2014; van der Kolk, 2023). 

Objawy PTSD 

Zgodnie z klasyfikacją DSM-5 (Morrison, 2016) PTSD diagnozuje się, gdy objawy utrzymują się ponad miesiąc i powodują istotne cierpienie lub zaburzenia funkcjonowania. Objawy te dzielą się na cztery główne grupy:

1. Natrętne wspomnienia (intruzje) – powracające, mimowolne i natrętne wspomnienia traumatycznego zdarzenia, koszmary senne, flashbacki (uczucie, że trauma dzieje się ponownie), silny stres w reakcji na bodźce przypominające traumę.
2. Unikanie – uporczywe unikanie wspomnień, myśli, uczuć lub sytuacji, osób i miejsc kojarzących się z traumą.
3. Negatywne zmiany w sferze poznawczej i afektywnej – np. amnezja dotycząca ważnych aspektów traumy, trwałe negatywne przekonania o sobie lub świecie, utrwalone i zniekształcone postrzeganie przyczyn i skutków traumatycznego wydarzenia prowadzące do poczucia winy i wstydu, trudności w przeżywaniu pozytywnych uczuć, poczucie izolacji od innych. 
4. Pobudzenie i reakcje nadmiernej czujności – trudności ze snem, drażliwość, problemy z koncentracją uwagi, wybuchy złości, zachowania autodestrukcyjne, nadmierna czujność, reakcje przestrachu (łatwe przerażenie).

Rozpoznanie PTSD

Rozpoznanie PTSD wymaga spełnienia kryteriów z każdej z tych kategorii, zgodnie z dokładnymi wytycznymi DSM-5 (2016). Objawy muszą wystąpić pierwszy raz lub znacząco nasilić się po przeżyciu zdarzenia traumatycznego oraz muszą trwać co najmniej miesiąc i nie być spowodowane innymi czynnikami ogólnomedycznymi czy też substancjami psychoaktywnymi. Jeżeli kryteria czasowe nie zostaną spełnione (nie upłynął jeszcze czas jednego miesiąca), diagnozuje się ostrą reakcję na stres (ang. Acute Stress Disorder, ASD).

Diagnoza traumy złożonej

Najnowsza europejska klasyfikacja zaburzeń psychicznych ICD-11 (2018) wyróżniła odrębną od PTSD diagnozę traumy złożonej (ang. complex PTSD, cPTSD). Ta oddzielna kategoria wynika z tego, że doświadczenie chronicznych, powtarzających się i długotrwałych traum może prowadzić do bardziej złożonego obrazu zaburzenia niż typowe objawy PTSD. W obrazie tym występuje dysfunkcja w trzech kluczowych obszarach: 

• regulacji emocji (np. problemy z uspokajaniem się), 
• poczucia własnej tożsamości (negatywny obraz siebie, np. przekonania o własnej bezwartościowości lub byciu nieudacznikiem),
• zdolności do tworzenia relacji interpersonalnych i trudności z ich utrzymaniem (np. unikanie relacji). 

W związku z tym w klasyfikacji ICD-11 złożone zaburzenie stresowe pourazowe (cPTSD) definiowane jest jako zaburzenie, które zawiera nie tylko objawy PTSD (z trzech podstawowych elementów: ponownego przeżywania wydarzenia traumatycznego w teraźniejszości, unikania bodźców związanych z traumą oraz poczucia trwającego zagrożenia), ale również dodatkowe trudności w wyżej wymienionych trzech obszarach, określane jako zaburzenia w organizacji Ja, które mają charakter rozproszony i występują w różnych kontekstach życiowych. Osoba może mieć diagnozę albo PTSD, albo złożonego PTSD, nie można mieć obu diagnoz jednocześnie (WHO, 2018). W pracy z osobami, które doświadczyły długotrwałej, powtarzającej się traumy, kluczowe jest, by nazwać cPTSD i wyjaśnić, co dzieje się z osobowością w przypadku doświadczania chronicznej przemocy. „Podczas gdy pacjenci z PTSD obawiają się, że tracą rozum, pacjenci z syndromem złożonym czują, że zgubili samych siebie” (Herman, 2022, s. 196). 

Kwestionariusze diagnostyczne

W diagnozie osób po przemocy seksualnej kluczowe jest zastosowanie trafnych, wystandaryzowanych narzędzi przesiewowych i testów psychometrycznych, które umożliwiają ocenę objawów PTSD, złożonej traumy (cPTSD), dysocjacji, depresji, lęku oraz ogólnego funkcjonowania psychospołecznego. Ważne, by oprócz tych narzędzi przeprowadzić wywiad, który wzmocni trafną diagnozę, a kwestionariusze stosować w przypadku możliwości uzyskania wsparcia psychologicznego. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleca ostrożność w stosowaniu testów przesiewowych bez odpowiedniego kontekstu klinicznego oraz unikanie działań, które mogą prowadzić do retraumatyzacji (WHO, 2019; Tol i in., 2020).

1. Kwestionariusz PCL-5 do oceny PTSD według DSM-5 (The PTSD Checklist for DSM-5 PCL-5; Weathers i in., 2013) – kwestionariusz samoopisowy oceniający nasilenie objawów PTSD według kryteriów DSM-5. Jest szeroko stosowany jako narzędzie przesiewowe oraz do monitorowania skuteczności leczenia.
2. Międzynarodowy Kwestionariusz Traumy (International Trauma Questionnaire, ITQ; Cloitre i in., 2018) – zaprojektowany specjalnie do pomiaru PTSD i złożonego PTSD (cPTSD) zgodnie z klasyfikacją ICD-11. Szczególnie użyteczny w diagnozie po przemocy seksualnej.

Na co zwracać uwagę pracując z osobami z doświadczeniem przemocy seksualnej?

Osoby po doświadczeniu traumy starają się wrócić do normalnego życia i swoich obowiązków. Często stosują one różne mechanizmy psychologiczne, by poradzić sobie z cierpieniem i funkcjonować w społeczeństwie. Jest to często okupione ogromnym wysiłkiem, którego nie są w stanie dostrzec np. współpracownicy. Pod powierzchnią pozornie normalnego funkcjonowania mogą występować istotne objawy kliniczne. Diagnozowanie pacjentów, którzy doświadczyli chronicznej, wielokrotnej traumy, jest kwestią złożoną. Złożone PTSD często objawia się w sposób zamaskowany. Początkowo pacjentka może zgłaszać jedynie objawy somatyczne: bezsenność, lęk, depresję rezydualną lub trudności w relacjach. Pytanie o to, czy osoba żyje lub żyła w strachu przed czyjąś przemocą, powinno być rutynową częścią każdego badania diagnostycznego (Herman, 2022). 

Istotne symptomy

• Dysregulacja emocjonalna – mimo zachowywania spokoju w kontaktach społecznych, osoba może doświadczać intensywnych stanów lęku, wstydu, napięcia lub gniewu, które są tłumione lub ujawniają się w odosobnieniu (Herman, 2022).
• Zaburzenia tożsamości i poczucia własnej wartości – osoby po traumie często przejawiają perfekcjonizm, nadmierne dążenie do sukcesu lub „dbanie o innych” jako sposób na ukrycie głębokiego poczucia bycia bezwartościową lub „złą” (Herman, 2022; Cloitre i in., 2013).
• Somatyzacja i objawy fizyczne – tłumienie trudności emocjonalnych może prowadzić do chronicznych bólów, zmęczenia, zaburzeń trawienia czy napięciowych bólów głowy, co często jest somatycznym wyrazem traumy (Courtois i Ford, 2013).
• Dysocjacja i fragmentacja wspomnień – osoby mogą funkcjonować „na autopilocie”, nie mając dostępu do swoich emocji lub wspomnień. Czasem pojawia się poczucie nierealności w formie depersonalizacji czy derealizacji (Herman, 2022).
• Zaburzenia w relacjach interpersonalnych – osoby mogą być postrzegane jako „miłe”, „pomocne” lub wręcz nadodpowiedzialne, podczas gdy głęboko boją się bliskości, odrzucenia lub konfliktu. Może to maskować lękowy styl przywiązania lub traumę relacyjną (Courtois i Ford, 2013; Herman, 2022).
• Objawy depresyjne i lękowe – depresja maskowana może przyjmować formę chronicznego zmęczenia, braku satysfakcji, wycofania emocjonalnego, które nie są od razu identyfikowane jako kliniczna depresja (Herman, 2022).
• Zachowania kompulsywne lub uzależnienia – praca ponad siły, kompulsywne dbanie o innych, nadużywanie substancji lub kompulsywne jedzenie mogą być próbami samoregulacji emocji i unikaniem kontaktu z cierpieniem psychicznym (Cloitre i in., 2013).

Jak wspierać proces zdrowienia?

Proces zdrowienia po traumie ma charakter etapowy i wymaga wsparcia w bezpiecznej relacji. Leczenie traumy nie polega na szybkim sukcesie, lecz na długoterminowym procesie odbudowy poczucia bezpieczeństwa, tożsamości i sprawczości. Praca nad odzyskaniem poczucia bezpieczeństwa jest pierwszym etapem wspierania osoby po traumie. Początkowo powinna się koncentrować na odzyskiwaniu kontroli nad własnym ciałem, a następnie otoczeniem. 

W przypadku pojedynczej traumy, która się dopiero co wydarzyła, odbudowywanie kontroli nad ciałem rozpocznie się od uzyskania pomocy medycznej. Szacunek dla autonomii pacjentki jest ważny na każdym etapie – również podczas rutynowych badań i zabiegów medycznych. W tym kontekście warto zacytować fragment tekstu, który wypowiada lekarz z izby przyjęć (Herman, 2022, s. 199, za: Beneke, 1982): „Najważniejsze w badaniu osoby, która została zgwałcona, jest to, by nie zgwałcić jej ponownie. Podstawowa zasada medycyny brzmi: nie wyrządzaj szkody”. Również próby nacisku na osobę, by „przypomniała sobie” traumę bez odpowiedniego przygotowania, mogą być szkodliwe. Próby zbyt szybkiego odtworzenia wspomnień traumatycznych mogą prowadzić do retraumatyzacji i pogłębiania objawów PTSD (van der Kolk, 2022). Wsparcie – zarówno profesjonalne, jak i nieformalne – powinno opierać się na uszanowaniu granic i tempa osoby po doświadczeniu traumy. 

Według wytycznych WHO dotyczących reagowania na przemoc seksualną każda interwencja wobec osoby po gwałcie powinna być oparta na zasadach bezpieczeństwa, poufności, poszanowania oraz niesienia wsparcia – tzw. podejściu LIVES ( WHO, 2019). Kluczowe jest uważne i aktywne słuchanie bez oceniania, walidacja doświadczeń osoby oraz wspieranie jej autonomii i decyzji dotyczących leczenia czy zgłoszenia przestępstwa.

Model LIVES (WHO, 2019)

L – Listen with empathy (Słuchaj z empatią)

Aktywne, uważne słuchanie to pierwszy krok w niesieniu pomocy. Oznacza bycie obecnym, nieprzerywanie, nieocenianie i niepodważanie tego, co mówi osoba poszkodowana. Słuchanie z empatią to danie przestrzeni na opowiedzenie o przeżyciach w sposób bezpieczny. Proces zdrowienia zaczyna się w momencie, gdy osoba doświadczająca traumy może opowiedzieć swoją historię w obecności kogoś, kto jej wierzy i nie ocenia – jest to pierwszy krok do odzyskania głosu i podmiotowości (Herman, 2022). Badanie kliniczne nie powinno być ukierunkowane na uzyskanie szczegółowej relacji z traumy, lecz raczej na ocenę aktualnego stanu psychicznego, funkcjonowania oraz objawów, które mogą wskazywać na PTSD, zaburzenia dysocjacyjne, depresję czy zaburzenia lękowe (Bryant, 2019). Przedwczesne wypytywanie czy konfrontowanie z narracją traumy może prowadzić do ponownej traumatyzacji (Herman, 2022). Empatia, słuchanie i uznanie doświadczenia wspierają proces zdrowienia (Ullman, 2007).

I – Inquire about needs and concerns (Pytaj o potrzeby i obawy)

Zamiast narzucać rozwiązania, należy zapytać, czego dana osoba potrzebuje – emocjonalnie, fizycznie, medycznie lub prawnie. To pokazuje, że jej autonomia oraz wybory są ważne i respektowane. „To właśnie relacje, w których ofiara doświadcza szacunku i wolności wyboru, mogą przeciwdziałać skutkom przemocy” (Herman, 2022, s. 184). Dlatego po traumie ważne jest nie tylko odpowiednie wsparcie terapeutyczne, ale też reakcja najbliższego otoczenia – bliskich osób, ale też przedstawicieli służb pomocowych, którzy swoją postawą mogą albo wesprzeć proces zdrowienia, albo go utrudnić (Herman, 2022). Jak pokazują badania dotyczące traumy relacyjnej, reakcja otoczenia ma istotny wpływ na długofalowe funkcjonowanie osoby po traumie. Niedowierzanie lub bagatelizowanie przemocy pogłębia objawy traumy (Ullman, 2007).

V – Validate experiences (Uznaj doświadczenie)

Powiedz, że wierzysz osobie, że to, co przeszła, było krzywdzące i że jej uczucia są uzasadnione. Pomaga to zredukować wstyd i poczucie winy, które często towarzyszą doświadczeniu przemocy. Niezwykle ważne jest więc, by osoba wspierająca była cierpliwa, autentyczna i nie oceniała. Sama obecność, wysłuchanie, potwierdzenie uczuć i wiarygodności osoby pokrzywdzonej może mieć głębokie znaczenie terapeutyczne (Herman, 2022). 

E – Enhance safety (Zadbaj o bezpieczeństwo)

Pomóż osobie poczuć się bezpiecznie tu i teraz. Zidentyfikuj ewentualne zagrożenia (np. kontakt ze sprawcą) i wspólnie poszukaj sposobów na ich ograniczenie. Bezpieczeństwo dotyczy zarówno fizycznego, jak i emocjonalnego komfortu.

S – Support through ongoing help (Wspieraj przez dalszą pomoc)

Zaoferuj konkretne informacje o dostępnych możliwościach wsparcia – psychologicznego, medycznego, prawnego – ale tylko, jeśli osoba tego chce. Wsparcie może oznaczać też po prostu bycie obecnym i gotowym do rozmowy w przyszłości. Jednym z najważniejszych aspektów pomagania osobie po doświadczeniu traumy – szczególnie przemocy interpersonalnej, takiej jak przemoc seksualna – jest stworzenie relacji opartej na bezpieczeństwie, zaufaniu i szacunku. Może się to odbyć w ramach terapii. Najważniejsze, by osoba odzyskała kontrolę nad własnym życiem (Herman, 2022). 

Terapia traumy polega na odzyskiwaniu życia i wymaga wielowymiarowego podejścia: przywracania bezpieczeństwa, integracji ciała i umysłu, oraz odbudowy poczucia wpływu, wartości i zaufania do ludzi (Foa i in., 2014; Herman, 2022; van der Kolk, 2023; Levine, 2010).

O autorce

Dr Agnieszka Chojak – psycholożka, certyfikowana psychoterapeutka w nurcie poznawczo-behawioralnym, dr nauk społecznych w dziedzinie Psychologia. Ukończyła liczne kursy terapii ACT i DBT w Beck Institute for Cognitive Behavior Therapy.  Zajmuje się zagadnieniami z zakresu psychologii klinicznej, poznawczej i psychoterapii. Autorka artykułów w czasopismach naukowych. Współpracuje z Uniwersytetem SWPS, gdzie prowadzi zajęcia ze studentami psychologii klinicznej. Doświadczenie zdobywała na oddziale psychiatrycznym w szpitalu w Działdowie, w ośrodku terapii uzależnień w Działdowie, w dziennych domach opieki dla seniorów, w Centrum Zdrowia Psychicznego w Szpitalu Bielańskim, gdzie prowadziła psychoterapię indywidualną oraz terapię grupową m.in. dla osób z zaburzeniami lękowymi oraz dla osób po 60-tym roku życia.

W pracy integruje techniki terapii poznawczo-behawioralnej, terapii akceptacji i zaangażowania, terapii dialektyczno-behawioralnej oraz terapii schematu. W Fundacji Feminoteka wspiera kobiety po doświadczeniu przemocy – prowadzi konsultacje w ramach interwencji kryzysowej, terapii krótkoterminowej oraz terapię traumy metodą przedłużonej ekspozycji.

Bibliografia

Allard, C.B., Norman, S B., Thorp, S.R., Browne, K.C. i M.B. Stein (2018). Midtreatment reduction in trauma-related guilt predicts PTSD and functioning following cognitive trauma therapy for survivors of intimate partner violence. Journal of Interpersonal Violence, 33(23), 3610–3629. doi: 10.1177/0886260516636068

Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne (APA) (2022). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (wyd. 5 popr.). doi: 10.1176/appi.books.9780890425787

Beneke, T. (1982). Men on rape: What they have to say about sexual violence. St. Martin’s Press.

Brewin, C.R., Andrews, B. i J.D. Valentine (2000). Meta-analysis of risk factors for posttraumatic stress disorder in trauma-exposed adults. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 68(5), 748–766.

Bryant, R.A. (2019). Post-traumatic stress disorder: A state-of-the-art review of evidence and challenges. World Psychiatry, 18(3), 259–269. doi: 10.1002/wps.20656

Campbell, R., Wasco, S.M., Ahrens, C.E., Sefl, T. i H.E. Barnes (2001). Preventing the „second rape”: Rape survivors’ experiences with community service providers. Journal of Interpersonal Violence, 16(12), 1239–1259. doi: 10.1177/088626001016012002

Christensen, J.F., Rödiger, C., Claydon, L. i P. Haggard (2024). Volition and control in law and in brain science: Neurolegal translation of a foundational concept. Frontiers in Human Neuroscience, 18, 1401895. doi: 10.3389/fnhum.2024.1401895

Christensen, J., Smith, L.R. i A. Jones (2024). Neurobiology of trauma: Freezing and fear responses across species. Journal of Affective Neuroscience, 15(2), 112–128.

Cloitre, M., Cohen, L.R. i K.C. Koenen (2004). Treating survivors of childhood abuse: Psychotherapy for the interrupted life. The Guilford Press.

Cloitre, M., Garvert, D.W., Brewin, C.R., Bryant, R.A. i A. Maercker (2013). Evidence for proposed ICD-11 PTSD and complex PTSD: A latent profile analysis. European Journal of Psychotraumatology, 4(1), 20706. doi: 10.3402/ejpt.v4i0.20706

Cloitre, M., Roberts, N.P., Bisson, J.I. i C.R. Brewin (2018). The International Trauma Questionnaire: Development of a self-report measure of ICD-11 PTSD and complex PTSD. Acta Psychiatrica Scandinavica, 138(6), 536–546. doi: 10.1111/acps.12956

Cloitre, M., Shevlin, M., Brewin, C.R., Bisson, J.I., Roberts, N.P., Maercker, A. i P. Hyland (2018). The International Trauma Questionnaire: Development of a self‐report measure of ICD‐11 PTSD and complex PTSD. Acta Psychiatrica Scandinavica, 138(6), 536–546. doi: 10.1111/acps.12956

Courtois, C.A. i J.D. Ford (red.). (2013). Treatment of complex trauma: A sequenced, relationship-based approach. Guilford Press.

Dhawan, E. i P. Haggard (2023). Neuroscience evidence counters a rape myth. Nature Human Behaviour, 7(6), 835–838. doi: 10.1038/s41562-023-01598-6

Dhawan, E. i P. Haggard (2023). The neural basis of involuntary action: Freezing, fear and the motor system. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 149, 105155. doi: 10.1016/j.neubiorev.2023.105155

Dworkin, E.R., Menon, S.V., Bystrynski, J. i N.E. Allen (2021). PTSD in the year following sexual assault: A meta-analysis of prospective studies. Journal of Affective Disorders, 309, 151–164. doi: 10.1016/j.jad.2022.04.032

Foa, E.B., Hembree, E.A. i B.O. Rothbaum (2014). Przedłużona ekspozycja w terapii PTSD. M.L. Kalinowski (tłum.). GWP.

Foa, E.B., Hembree, E.A., Rothbaum, B.O. i S.A.M. Rauch (2024). Terapia PTSD. Odzyskaj życie po traumie. S. Pikiel (tłum.). GWP.

Herman, J. (2024). Trauma i wyzdrowienie. Od przemocy domowej do terroru politycznego. M. Reimann (tłum.). Wydawnictwo Czarna Owca.

Karatzias, T., Shevlin, M., Fyvie, C., Hyland, P., Efthymiadou, E., Wilson, D. … i M. Cloitre (2019). Evidence of distinct profiles of posttraumatic stress disorder (PTSD) and complex PTSD symptoms in sexual violence survivors. European Journal of Psychotraumatology, 10(1), 1622361. doi: 10.1080/20008198.2019.1622361

Kessler, R.C., Aguilar-Gaxiola, S., Alonso, J., Benjet, C., Bromet, E.J., Cardoso, G. … i K.C. Koenen (2014). Trauma and PTSD in the WHO World Mental Health Surveys. European Journal of Psychotraumatology, 5(1), 24734. doi: 10.3402/ejpt.v5.24734

Kubota, Y., Shigemune, Y. i M. Mather (2000). Emotion and attention in the human brain. W: J.W. Kalat (2009). Biological Psychology (wyd. 10). Cengage Learning.

LeDoux, J. (2003). The Emotional Brain: The Mysterious Underpinnings of Emotional Life. Simon & Schuster.

LeDoux, J. (2014). Anxious: Using the Brain to Understand and Treat Fear and Anxiety. Viking.

LeDoux, J. i D.S. Pine (2016). Using neuroscience to help understand fear and anxiety: A two-system framework. The American Journal of Psychiatry, 173(11), 1083–1093.

Levine, P.A. (2010). Obudźcie tygrysa. Leczenie traumy. T. Kiersztyn (tłum.). Wydawnictwo Czarna Owca.

Levine, P.A. (2017). Pamięć traumy. Jak uwolnić się od skutków traumatycznych przeżyć. A. Nowak (tłum.). Wydawnictwo Czarna Owca.

Matloub (Lepak), J., Zhang, X., Grau, P.P. i C.T. Wetterneck (2023). Does change in trauma-related shame predict change in PTSD symptomatology? Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy, 16(5):711-721. doi: 10.1037/tra0001454

McDonald, E. (2020). Rape Myths as Barriers to Fair Trial Processes: Comparing Adult Rape Trials with those in the Aotearoa Sexual Violence Court Pilot. Canterbury Univ. Press.

Möller, A. i in. (2017). Tonic immobility during sexual assault – a common reaction predicting post-traumatic stress disorder and severe depression. Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica, 96(8), 932–938. doi: 10.1111/aogs.13174

Morrison J. (2016). DSM-5 bez tajemnic. R. Andruszko (tłum.). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Olff, M. (2017). Sex and gender differences in post-traumatic stress disorder: An update. European Journal of Psychotraumatology, 8(4), 1351204. doi: 10.1080/20008198.2017.1351204

Ozer, E.J., Best, S.R., Lipsey, T.L. i D.S. Weiss (2011). Predictors of posttraumatic stress disorder and symptoms in adults: A meta-analysis. W: J.P. Wilson i C.C. Tang (red.). Cross-cultural assessment of psychological trauma and PTSD (ss. 129–145). Springer.

Patel, R., Spreng, R.N., Shin, L.M. i T.A. Girard (2012). Neurocircuitry models of posttraumatic stress disorder and beyond: A meta-analysis of functional neuroimaging studies. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 36(9), 2130–2142. doi: 10.1016/j.neubiorev.2012.06.003

Rameckers, S.A., van Emmerik, A.A. P., Grasman, R.P.P.P. i A. Arntz (2024). Non-fear emotions in changes in posttraumatic stress disorder symptoms during treatment. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 84, 101954. doi: 10.1016/j.jbtep.2024.101954

Rothbaum, B.O. i S.A.M. Rauch (2023). PTSD. Co każdy powinien wiedzieć. M. Słabicki (tłum.). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Steenkamp, M.M. i in. (2020). PTSD in the year following sexual assault: A meta-analysis of prospective studies. Journal of Traumatic Stress, 33(2), 217–228. doi: 10.1002/jts.22499

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) (2018). International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems (wyd. 11 popr.). Światowa Organizacja Zdrowia.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) (2019). Health care for women subjected to intimate partner violence or sexual violence: A clinical handbook (wyd. popr.). Światowa Organizacja Zdrowia. Pobrane z: https://www.who.int/publications/i/item/WHO-RHR-17.12

Tiihonen Möller, A. i in. (2022). Risk and protective factors affecting the symptom trajectory of posttraumatic stress disorder post-rape. Journal of Affective Disorders, 309, 151–164. doi: 10.1016/j.jad.2022.04.032

Tol, W.A., Stavrou, V., Greene, M.C., Mergenthaler, C., van Ommeren, M. i S. Saxena (2020). Sexual and gender-based violence in areas of armed conflict: A systematic review of mental health and psychosocial support interventions. Conflict and Health, 14, 20. doi: 10.1186/s13031-020-00275-0

Ullman, S.E. (2007). A 10-year update of review of the empirical literature on rape victims’ experiences with the legal and medical systems. Criminal Justice and Behavior, 34(3), 411–429. doi: 10.1177/0093854806296452

van der Kolk, B.A. (2023). Strach ucieleśniony: Mózg, umysł i ciało w terapii traumy. M. Kolankiewicz (tłum.). Wydawnictwo Czarna Owca.

Weathers, F.W., Litz, B.T., Keane, T.M., Palmieri, P.A., Marx, B.P. i P.P. Schnurr, (2013). The PTSD Checklist for DSM-5 (PCL-5). National Center for PTSD.

Materiał powstał w ramach projektu „Comprehensive support for GBV-SRHR service provision” finansowanego przez International Rescue Committee.