Udzielanie pomocy osobom z doświadczeniem przemocy seksualnej angażuje wiele organizacji z kilku sektorów (system ochrony zdrowia, pomoc społeczna, policja, prokuratura, organizacje pozarządowe itd.) wspierających w różnych dziedzinach życia. Dlatego stworzyłyśmy poradnik dla osób z instytucji, informujący:

• jak organizować lokalną współpracę interdyscyplinarną,
• jak koordynować udzielanie pomocy,
• jak stworzyć dokument dla pokrzywdzonych przemocą seksualną z informacjami pomocowymi.

Spis treści:

1. Koordynacja pomocy
2. Jak rozpocząć proces?
3. Jak organizować ścieżki skierowań i lokalną współpracę interdyscyplinarną w opiece nad pokrzywdzonymi?
4. Przykład ścieżki skierowań – przemoc seksualna
5. Zasady dobrych ścieżek skierowań
6. Kroki do stworzenia lokalnej ścieżki skierowań
7. Jak monitorować realizację skierowań i koordynację?
8. Praktyczne wskazówki prowadzenia rozmowy z osobą pokrzywdzoną
9. Jak stworzyć dokument informacyjny dla osób pokrzywdzonych przemocą seksualną?
10. Instytucje, które należy uwzględnić
11. O autorce
12. Bibliografia

Koordynacja pomocy

Za adaptację i wdrożenie lokalnych procedur i koordynację działań wobec osób z doświadczeniem przemocy seksualnej powinny odpowiadać zaangażowane jednostki działające na danym terenie we współpracy z wyznaczonym liderem instytucjonalnym – np. lokalnym samorządem terytorialnym. 

Koordynować proces mogą też same organizacje we współpracy ze sobą (decyzja lokalna):

• jednostka ochrony zdrowia (np. szpital z izbą przyjęć lub SOR),
• ośrodek pomocy społecznej lub centrum usług społecznych,
• komenda policji, prokuratura,
• organizacja pozarządowa specjalizująca się w różnych formach wsparcia.

Wybór koordynatora warto oprzeć na tym, która instytucja ma największe doświadczenie w pracy z takimi przypadkami, dostęp do zasobów i możliwości koordynowania innych podmiotów. Jednakże każda organizacja pracująca na danym terenie powinna znać procedurę, lokalny mechanizm ścieżek skierowań oraz, w miarę możliwości i stopnia przygotowania, brać w nim aktywny udział.

Jak rozpocząć proces?

Proces można rozpocząć od zorganizowania spotkania roboczego z udziałem wszystkich kluczowych instytucji – samorządu terytorialnego, ochrony zdrowia, policji, OPS/CUS, organizacji pozarządowych, prokuratury – w celu:

• Zapoznania się z podstawami niesienia pomocy osobom z doświadczeniem przemocy seksualnej, politykami, procedurami oraz wytycznymi. 
• Uzgodnienia wspólnego celu i zakresu procedur.

• Wyznaczenia osoby lub zespołu koordynującego prace z danej jednostki.

• Określenia ról i odpowiedzialności poszczególnych instytucji.

• Ustalenia mechanizmu wymiany informacji i reagowania w sytuacjach nagłych.

Dobrą praktyką jest, aby koordynator był nie tylko „punktem kontaktowym”, ale też aktywnie pilnował harmonogramu, monitorował postępy i inicjował spotkania podsumowujące współpracę.

Jak organizować ścieżki skierowań i lokalną współpracę interdyscyplinarną w opiece nad pokrzywdzonymi?

Ścieżka skierowań (ang. referral pathway) to opisany i uzgodniony proces kierowania osoby potrzebującej pomocy do odpowiednich instytucji lub specjalistów, tak aby wsparcie było szybkie, skoordynowane i dostosowane do potrzeb.

W praktyce oznacza to ustalenie:

• mapy kontaktów i usług – kto, gdzie i w jakich godzinach przyjmuje;
• kolejność działań – co należy zrobić w pierwszej kolejności, a co później;
• jasne kryteria przekierowania – kiedy i do kogo kierujemy;
• określone osoby kontaktowe w każdej instytucji;
• procedury wymiany informacji (z zachowaniem poufności).

W kontekście osób z doświadczeniem przemocy seksualnej ścieżka skierowań może np. opisywać, jak od momentu pierwszego kontaktu (np. w szpitalu, na policji czy w OPS) przekierować osobę do wsparcia medycznego, psychologicznego, prawnego i socjalnego – w sposób, który nie wymaga od niej samodzielnego błądzenia w poszukiwania pomocy.

Przykład ścieżki skierowań – przemoc seksualna

1. Pierwszy kontakt
   1. Miejsce: policja, szpital/SOR, izba przyjęć, ośrodek pomocy społecznej (OPS/CUS), organizacja pozarządowa, telefon zaufania.
   2. Działanie:
      1. zapewnienie bezpieczeństwa i wsparcia emocjonalnego,
      2. poinformowanie o prawach i dostępnych formach pomocy,
      3. zapytanie o zgodę na skierowanie do kolejnych instytucji (chyba że jest obowiązek prawny zgłoszenia).
2. Skierowanie medyczne
   1. Cel: zabezpieczenie dowodów, udzielenie pomocy medycznej, profilaktyka chorób i ciąży.
   2. Gdzie: najbliższy szpital z SOR-em/ izbą przyjęć, izba obdukcji lekarskich lub inny wyznaczony ośrodek medyczny.
   3. Kto kieruje: policja, OPS, NGO lub personel medyczny w przypadku kontaktu bezpośredniego.
   4. Czas: niezwłocznie (najlepiej w ciągu kilku godzin).
3. Zabezpieczenie prawne
   1. Cel: zgłoszenie przestępstwa, zabezpieczenie dowodów, uzyskanie nakazów ochronnych.
   2. Gdzie: komenda policji lub prokuratura rejonowa.
   3. Kto kieruje: dowolna instytucja pierwszego kontaktu (w tym szpital).
   4. Uwagi: można połączyć etap z badaniem medycznym w szpitalu (przyjazd policji do placówki).
   5. Działanie: zapytanie o zgodę osoby poszkodowanej na zgłoszenie (chyba że jest obowiązek prawny zgłoszenia).
4. Wsparcie psychologiczne i socjalne
   1. Cel: zapewnienie natychmiastowego wsparcia emocjonalnego i praktycznej pomocy (np. schronienie, zasiłek).
   2. Gdzie: OPS/CUS, specjalistyczne ośrodki wsparcia dla osób z doświadczeniem przemocy, NGO oferujące pomoc psychologiczną.
   3. Kto kieruje: każda instytucja, która miała pierwszy kontakt z osobą poszkodowaną.
   4. Działanie: zapytanie o zgodę osoby poszkodowanej na skierowanie do kolejnych instytucji. Po uzyskaniu zgody procedowanie.
5. Koordynacja i monitorowanie
   1. Cel: zapewnienie ciągłości opieki i uniknięcie sytuacji, w której osoba poszkodowana zostaje sama z problemem.
   2. Kto odpowiada: wyznaczony lider koordynacji lokalnej (np. samorząd terytorialny, OPS/CUS, szpital lub NGO – decyzja lokalna).
   3. Działanie: kontakt po 24-48 godzinach, ustalenie planu dalszej pomocy, aktualizacja informacji o stanie sprawy.

Zasady dobrych ścieżek skierowań

1. Szanują samostanowienie osoby pokrzywdzonej

Poszanowanie samostanowienia osoby pokrzywdzonej oznacza uznanie jej prawa do podejmowania decyzji dotyczących jej życia, bezpieczeństwa i procesu pomocy – bez przymusu, presji ani oceniania.

W praktyce oznacza to:

• Osoba decyduje, czy i kiedy chce przyjąć pomoc. Nie zmuszamy do zgłaszania sprawy na policję. Nie wymagamy natychmiastowego działania.
• Szanujemy jej tempo i gotowość do podjęcia działania. Możemy zaproponować pomoc, ale nie narzucamy jej.

• Dajemy jej wybór. Informujemy o dostępnych opcjach pomocy (np. prawna, psychologiczna, schronienie), ale decyzja należy do niej.

• Nie mówimy, co „powinna” zrobić. Unikamy oceniania („dlaczego Pani nie odeszła wcześniej?”, „to był zły wybór”).

• Proponujemy wizytę kontrolną za około 2 tygodnie.

Dlaczego poszanowanie samostanowienia osoby pokrzywdzonej jest ważne?

Osoby doznające przemocy często doświadczyły utraty kontroli i autonomii – sprawca decydował za nie. Odbudowanie poczucia sprawczości to pierwszy krok w kierunku odzyskania godności, zdrowia psychicznego i bezpieczeństwa.

2. Zapewniają bezpieczeństwo osobie poszkodowanej oraz poufność jej informacji. 

Nie udostępniamy danych osoby pokrzywdzonej bez jej zgody (chyba że istnieje bezpośrednie zagrożenie życia dziecka lub obowiązek prawny).

3. Ograniczają do minimum liczbę punktów opieki i potrzebę powtarzania historii 

Ograniczenie liczby punktów opieki i konieczności powtarzania swojej historii przez osobę pokrzywdzoną przestępstwem, zwłaszcza przemocą, jest niezwykle ważne z kilku powodów:

• Każde opowiadanie historii przemocy może wywoływać silny stres, poczucie wstydu, lęku i bólu psychicznego. Osoba może odczuwać, że musi „uzasadniać” swoją krzywdę przed obcymi osobami – co obniża jej poczucie bezpieczeństwa i godności.
• Wzmacnianie zaufania do systemu – jeśli osoba musi wciąż wszystko opowiadać od nowa, może odnieść wrażenie, że nikt jej naprawdę nie słucha lub że „każdy chce tylko poznać szczegóły”. To obniża motywację do dalszego korzystania z pomocy i zmniejsza szanse na jej skuteczność.

• Ochrona poufności i bezpieczeństwa – im więcej punktów kontaktu, tym większe ryzyko przypadkowego ujawnienia danych, np. tożsamości osoby pokrzywdzonej, jej miejsca pobytu, historii sprawy. 

• Zmniejszenie obciążenia emocjonalnego i zmęczenia – osoby po doświadczeniu przemocy są często w stanie kryzysu, wyczerpania psychicznego. Każda dodatkowa rozmowa to wysiłek, który może je przytłaczać.
• Efektywność wsparcia – Im prostsza i lepiej skoordynowana ścieżka pomocy, tym szybciej i skuteczniej osoba otrzymuje realne wsparcie – a nie tylko „rozmowy”.

Dlatego dobre praktyki zakładają:

• Przekazywanie informacji między instytucjami za zgodą osoby pokrzywdzonej.
• Ustanowienie tzw. „jednego punktu kontaktu” (np. pracownik socjalny, koordynator wsparcia).
• Tworzenie wspólnych protokołów, formularzy i systemów wymiany informacji między sektorami (ochrona zdrowia, policja, prawo, pomoc społeczna).

4. Mają jasno ustalone kontakty i zadania

Aby system wsparcia był skuteczny, wszystkie zaangażowane instytucje i osoby muszą wiedzieć, kto za co odpowiada, w jakim momencie i na jakich zasadach. Jasne zasady zapobiegają chaosowi, opóźnieniom i przerzucaniu odpowiedzialności.

Unikanie dezorientacji i błędów – jeśli nie wiadomo, kto i kiedy powinien zareagować, osoba pokrzywdzona może zostać odesłana z miejsca na miejsce, bez realnej pomocy. Jasne zadania i ustalone nazwiska pozwalają uniknąć sytuacji: „To nie mój zakres” / „Nie wiem, kto się tym zajmuje”.

Koordynacja międzysektorowa – system wsparcia obejmuje różne sektory: prawo, zdrowie, pomoc społeczną, NGO. Jeśli nie ma jasnego podziału zadań, działania mogą się dublować albo nie zostać podjęte w ogóle.

Odpowiedzialność i monitorowanie działań – jasny podział ról (np. „pracownik OPS zgłasza do CIK”, „koordynator NGO kontaktuje się z policją”) umożliwia monitorowanie i ocenę skuteczności systemu. Pozwala to także szybko reagować w przypadku błędów lub zaniedbań.

Zmniejszenie stresu osoby pokrzywdzonej – osoba, która wie, z kim ma się skontaktować i co się wydarzy dalej, czuje się bezpieczniej i ma większe zaufanie do instytucji.

Sprawna komunikacja – znajomość konkretnych osób kontaktowych (imię, nazwisko, telefon) przyspiesza reakcję, zamiast czekania na „ogólne odpowiedzi” z infolinii.

5. Są aktualne

Skuteczna pomoc osobom pokrzywdzonym wymaga nie tylko utworzenia sieci wsparcia, ale też jej ciągłego aktualizowania z kilku powodów:

• Zmiany w dostępności usług i instytucji
  • Organizacje mogą zmieniać lokalizacje, godziny pracy, zakres usług lub nawet zostać zamknięte. Pracownicy odpowiedzialni za kontakt mogą się zmieniać, a ich dane kontaktowe stają się nieaktualne.
  • Przykład: Kobieta otrzymuje numer do schroniska, które już nie działa – nie otrzyma pomocy i może zrezygnować z dalszych prób.
• Zapewnienie szybkiego i skutecznego reagowania
  • Aktualne ścieżki skierowań umożliwiają szybkie i precyzyjne przekierowanie osoby pokrzywdzonej do najbardziej odpowiedniego i dostępnego wsparcia.
• Wzmacnianie zaufania i relacji między instytucjami
  • Regularne kontakty i aktualizacje sprzyjają współpracy międzysektorowej (np. ochrona zdrowia, pomoc społeczna, policja, NGO). Pozwala to uniknąć chaosu i duplikowania działań.
• Zgodność z przepisami i standardami jakości
  • Nieaktualna dokumentacja może prowadzić do niewypełnienia obowiązków instytucji, np. względem RODO, standardów opieki czy przepisów krajowych.
• Zwiększenie efektywności systemu pomocy
  • Sprawny system oparty na aktualnych ścieżkach zmniejsza koszty, skraca czas reakcji i poprawia jakość życia osoby pokrzywdzonej.

Kroki do stworzenia lokalnej ścieżki skierowań

1. Zidentyfikuj i zmapuj świadczenia dostępne w społeczności:

• policja/ organy ścigania
• placówki zdrowia
• wymiar sprawiedliwości / usługi prawne
• pomoc społeczna
• włączenie ekonomiczne / wsparcie bytowe 
• ochrona dzieci

2. Stwórz katalog skierowań z kontaktami, wykorzystując dane organizacji dostępnych w Twojej lokalizacji (imiona i nazwiska osób odpowiedzialnych).

3. Poznaj organizacje i instytucje. Umożliwiaj dyskretny kontakt osoby pokrzywdzonej z instytucją z pomocą pracownika.

Co oznacza „poznać” organizacje i instytucje, do których kierujemy osoby poszkodowane?

• Znaj przynajmniej jedną osobę w danej organizacji. Zadbaj o to, aby móc zwracać się / kierować osobę poszkodowaną do konkretnych osób (imię, nazwisko, numer telefonu, adres miejsca pracy).
• Dowiedz się, jakie świadczenia są zapewniane, aby móc informować o tym osoby poszkodowane.
• Utrzymuj relacje z organizacjami, z którymi współpracujesz poprzez organizowanie wspólnych spotkań i szkoleń międzyinstytucjonalnych oraz wymianę informacji.

4. Ustal zasady skierowań z organizacjami z innych sektorów.

Zawrzyj formalne lub nieformalne porozumienia z organizacjami z innych sektorów, z którymi będziesz współpracować. 

Określ, w jaki sposób dowiesz się, czy osoba dotarła do wskazanej organizacji. 

5. Zadbaj o monitorowanie realizacji skierowań i mechanizmy koordynacji.

Monitorowanie realizacji skierowań i mechanizmów koordynacji to klucz do zapewnienia, że osoby pokrzywdzone otrzymują faktyczną, skuteczną pomoc, a nie tylko „informację”.

Jak monitorować realizację skierowań i koordynację?

1. Prowadź ewidencję skierowań – wprowadź formularze lub karty skierowań z datą, nazwą instytucji, osobą kontaktową i rodzajem pomocy. Do każdego skierowania przypisz pracownika odpowiedzialnego.

Ważne: Utrzymuj zgodność z RODO i zapewnij poufność danych.

2. Zbieraj informacje zwrotne (feedback) – pytaj osoby pokrzywdzone (np. podczas wizyty kontrolnej, rozmowy telefonicznej): „Czy udało się Pani/Panu skorzystać z pomocy, do której Panią/Pana skierowaliśmy?”.

Wprowadź anonimowe formularze opinii lub krótkie ankiety o jakości wsparcia.

4. Utrzymuj regularny kontakt z partnerami – organizuj spotkania koordynacyjne z przedstawicielami policji, OPS, NGO, ośrodków zdrowia itp. Wymieniajcie się informacjami o zmianach w dostępnych usługach. Aktualizuj dane kontaktowe i zakres usług.
5. Ustal wskaźniki monitorowania (przykłady):

• % osób, które skorzystały z pomocy po skierowaniu;
• liczba udanych kontaktów międzyinstytucjonalnych;
• średni czas, który upłynął, między skierowaniem a udzieleniem pomocy.

6. Stwórz procedury wewnętrzne – ustal, kto monitoruje? (np. koordynator instytucji) Jak często? (np. co miesiąc) W jakiej formie? (raport, zestawienie, spotkanie)
7. Zapewnij poufność i zgodność z przepisami – zbieraj tylko niezbędne informacje, za zgodą osoby. Zabezpiecz dane (hasła, dostęp tylko dla uprawnionych osób). Zapewnij zgodność z RODO i kodeksem etyki instytucji.

Praktyczne wskazówki prowadzenia rozmowy z osobą pokrzywdzoną

• Zapytaj: „Co pomogłoby Pani/Panu najbardziej, gdybyśmy mogli to teraz zrobić?”.
• Pomóż jej zidentyfikować i rozważyć opcje skierowań i wsparcia społecznego.
• Wyjaśnij, w jaki sposób placówka, do której ją kierujesz, może zaspokoić jej potrzeby. Przekaż jej dane kontaktowe – miejsce, sposób dotarcia, nazwiska osób.
• Zaoferuj wsparcie w umówieniu spotkania, jeśli miałoby jej to pomóc.
  • Zaproponuj, że zadzwonisz w jej imieniu; lub
  • Zaproponuj, że zadzwonisz z nią; lub
  • Zaoferuj ustronne miejsce, z którego będzie mogła zadzwonić sama. 
• Pomóż jej rozwiązać praktyczne problemy, które mogą jej przeszkadzać – na przykład brak transportu, brak opieki nad dziećmi.

Jak stworzyć dokument informacyjny dla osób pokrzywdzonych przemocą seksualną?

Dokument powinien informować, gdzie i jak można uzyskać pomoc. Być pisany prostym i zrozumiałym językiem, najlepiej w wersji wielojęzycznej (PL/UKR/ENG/RUS). 

Ważne: Jeśli przygotowujemy tłumaczenie, powinno być ono zweryfikowane przez profesjonalistę. Słabo przygotowane tłumaczenie powoduje utratę zaufania osób pokrzywdzonych, wątpienie w wiarygodność informacji, a tym samym skorzystanie z opieki.

Dokument powinien wskazywać konkretne lokalne kontakty i adresy oraz rodzaje dostępnej pomocy: 

• medyczna pomoc interwencyjna (np. badanie po gwałcie); 
• pomoc psychologiczna i psychiatryczna; 
• poradnictwo i pomoc prawna; 
• dostęp do bezpiecznego schronienia; 
• wsparcie socjalne, ekonomiczne, rzeczowe; 
• pomoc dla dzieci (ochrona, opieka psychologiczna).

Dokument może zawierać elementy edukacyjne (np. czym jest przemoc, rodzaje przemocy, prawa osoby pokrzywdzonej, jak reagować).

Jaki zakres informacji powinien zostać uwzględniony? Obowiązkowe elementy dokumentu z informacjami pomocowymi dla osób pokrzywdzonych przemocą seksualną

• Lista dostępnych i aktualnych form wsparcia.
• Aktualne dane kontaktowe do instytucji i NGO w regionie (adresy, telefony, e-mail, godziny pracy, imiona i nazwiska).
• Numery alarmowe (112, Niebieska Linia, itp.).
• Linki do map skierowań / ścieżek pomocowych.

Instytucje, które należy uwzględnić

•  Państwowe i samorządowe
  • Policja – zgłaszanie przestępstwa, Niebieska Karta. Sprawdź również aplikację „Moja Komenda”.
  • Ośrodek Pomocy Społecznej (OPS) – pomoc finansowa i socjalna.
  • Ośrodki Interwencji Kryzysowej (OIK) – doraźna pomoc w sytuacjach przemocy. Wykaz ośrodków interwencji kryzysowej dla danego województwa znajdziesz w Internecie.
  • Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie (PCPR) – pomoc dla osób z niepełnosprawnościami, rodziny zastępcze.
  • Prokuratura i sądy – status osoby pokrzywdzonej.
•  Organizacje pozarządowe (NGO)
  • Fundacja Feminoteka – pomoc dla pokrzywdzonych przemocą seksualną, mapa miejsc pomocowych
  • 116sos.pl – bezpłatne wsparcie dla osób w kryzysie
  • Niebieska Linia Instytut Psychologii Zdrowia
  • Instytut Przeciwdziałania Wykluczeniom – telefon zaufania dla mężczyzn.
  • Stowarzyszenie Niebieska Linia
  • Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę
  • Słonie na Balkonie – pomoc dla dzieci po traumie.
  • Fundacja Po Drugie – pomoc dla młodzieży w kryzysie bezdomności.
  • Fundacja La Strada – pomoc ofiarom handlu ludźmi.
  • Stowarzyszenie LAMBDA – pomoc dla osób LGBT+.

Gdzie szukać aktualnych danych i map pomocy?

• Fundusz Sprawiedliwości – Wykaz placówek finansowanych ze środków Funduszu Sprawiedliwości (pomoc ofiarom przestępstw i świadkom)
• UNHCR Referral Pathways
• Specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie (SOW)
• Mapy usług lokalnych – Listy organizacji publikowane są na stronach samorządowych – skontaktuj się ze swoim urzędem wojewódzkim, marszałkowskim lub organizacjami prowadzącymi działania wsparciowe dla uchodźców, by uzyskać aktualne listy.
• Mapuj pomoc 
• Portal NGO.pl – baza organizacji społecznych.

O autorce

Karolina Maciorowska – specjalistka w zakresie polityki społecznej i zdrowotnej, koncentrująca się na tworzeniu systemów i praktyk opartych na dowodach naukowych. Od 2022 roku pracuje dla fundacji CARE, koordynując działania związane z bezpieczeństwem, ochroną zdrowia kobiet i przeciwdziałaniem przemocy w Polsce, w Słowacji i Węgrzech w ramach odpowiedzi humanitarnej na kryzys w Ukrainie.

Jest certyfikowaną przez WHO trenerką ds. wzmacniania systemów ochrony zdrowia w odpowiedzi na przemoc ze względu na płeć w regionach europejskim i śródziemnomorskim.

Współpracuje z Ministerstwem Zdrowia jako doradczyni techniczna przy opracowywaniu krajowych procedur i wytycznych dotyczących pracy z osobami, które doświadczyły przemocy seksualnej. Brała udział w programie wymiany specjalistów, organizowanym przez Departament Stanu USA, podczas którego analizowała amerykańskie modele i systemy wsparcia w zakresie zdrowia psychicznego i kryzysów.

Ma wieloletnie doświadczenie w pracy w instytucjach krajowych i międzynarodowych, m.in. w Cochrane Canada, Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji, Naczelnej Izbie Lekarskiej, a także w sektorze organizacji pozarządowych i prywatnym.

Ukończyła studia magisterskie z polityki zdrowotnej, planowania i finansowania systemów ochrony zdrowia na London School of Economics oraz London School of Hygiene and Tropical Medicine. Obecnie kontynuuje naukę na kierunku psychologia w Akademii Ekonomiczno-Humanistycznej w Warszawie. Jest autorką publikacji dotyczących, m.in. zdrowia reprodukcyjnego, jakości opieki medycznej oraz identyfikowania i pokonywania barier systemowych, z naciskiem na zwiększenie dostępności publicznych usług społecznych dla grup szczególnie wrażliwych na kryzys.

Bibliografia

Fundusz Sprawiedliwości (b.d.). Znajdź ośrodek pomocy. Ministerstwo Sprawiedliwości. Pobrane z: https://funduszsprawiedliwosci.gov.pl/pl/znajdz-osrodek-pomocy/

Gender-based Violence Information Management System (GBV IMS) Steering Committee (2017). Intergency Gender-Based Violence Case Management Guidelines. USAID, GBV IMS, Primero, IRC, International Medical Corps, UNHCR, UNFPA, UNICEF. Pobrane z: https://www.gbvims.com/wp/wp-content/uploads/Interagency-GBV-Case-Management-Guidelines_Final_2017.pdf

Herman, J.L. (1992). Trauma and recovery: The aftermath of violence – from domestic abuse to political terror. Basic Books.

Inter-Agency Standing Committee (IASC) (2015). Guidelines:  Integrating GBV Interventions in Humanitarian Action. Inter-Agency Standing Committee. Pobrane z: https://interagencystandingcommittee.org/working-group/iasc-guidelines-integrating-gender-based-violence-interventions-humanitarian-action-2015
ngo.pl (b.d.). Spis organizacji. Stowarzyszenie Klon/Jawor. Pobrane z: https://spis.ngo.pl 

Office for Victims of Crime (OVC) (2014). Vision 21: Transforming victim services. U.S. Department of Justice – Office of Justice Programs. Pobrane z:
https://ovc.ojp.gov/sites/g/files/xyckuh226/files/media/document/Vision21_Report.pdf

Regionalne Biuro WHO dla Europy (2023a). Opieka medyczna dla kobiet, które doznały przemocy w relacji intymnej i przemocy na tle seksualnym. Przewodnik kliniczny. Światowa Organizacja Zdrowia. Pobrane z: https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/367629/WHO-EURO-2023-7505-47272-69339-pol.pdf

Regionalne Biuro WHO dla Europy (2023b). Postępowanie kliniczne w przypadkach zgwałcenia i przemocy w relacjach intymnych. Światowa Organizacja Zdrowia. Pobrane z: https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/367834/WHO-EURO-2023-235-39970-69361-pol.pdf?sequence=5 

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) (2013). Responding to intimate partner violence and sexual violence against women: WHO clinical and policy guidelines. Światowa Organizacja Zdrowia. Pobrane z: https://www.who.int/publications/i/item/9789241548595

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) (2017). Strengthening health systems to respond to women subjected to intimate partner violence or sexual violence: A manual for health managers. Światowa Organizacja Zdrowia. Pobrane z: https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/259489/9789241513005%E2%80%91eng.pdf?sequence=1 

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) (2023). Koordynacja i ścieżki skierowań: Sesja 15 [Materiał szkoleniowy wewnętrzny .pptx]. Światowa Organizacja Zdrowia.

UNHCR (2023). Poland: GBV referral pathway – Warsaw, Poland (Polish language version). Pobrane z : https://data.unhcr.org/en/documents/details/107379#ttps://data.unhcr.org/en/documents/details/107379 

Materiał powstał w ramach projektu „Comprehensive support for GBV-SRHR service provision” finansowanego przez International Rescue Committee.