W sprawach o przestępstwa na tle seksualnym dowody w postaci materiału biologicznego zabezpieczonego od osoby pokrzywdzonej mogą pozwolić na ustalenie profilu DNA sprawcy. Prawidłowe pobranie i zabezpieczenie materiału dowodowego jest warunkiem skutecznego przeprowadzenia badań genetycznych.

Autorstwo: dr n. med. Magdalena Konarzewska, specjalistka laboratoryjnej genetyki sądowej. W latach 2003-2008 pracowała w Centralnym Laboratorium Kryminalistycznym Komendy Głównej Policji. Od roku 2008 pracuje w Pracowni Genetycznej Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego

Dowodowy materiał biologiczny może stanowić:

• nasienie,
• ślina,
• komórki naskórka,
• krew,
• włosy,
• odchody (kał, mocz).

Ze względu na charakter śladów biologicznych, które ulegają relatywnie szybko degradacji, istotne jest ich zabezpieczenie najszybciej po zdarzeniu.

Trwałość dowodów

W trakcie zabezpieczania śladów biologicznych z ciała osoby pokrzywdzonej należy pamiętać, że do głównych czynników sprzyjających degradacji DNA należą wilgoć i wysoka temperatura.  Przyspieszają one rozwój mikroorganizmów, które w szybkim tempie wytwarzają enzymy niszczące materiał biologiczny.  Aby jak najlepiej  utrwalić materiał biologiczny do sądowych badań genetycznych, lekarz powinien używać jednorazowego, jałowego sprzętu, umożliwiającego wysuszenie materiału biologicznego po pobraniu. Ponadto każdy zabezpieczony ślad wymaga oddzielnego opakowania zapewniającego dostęp powietrza. Zabezpieczone ślady należy przechowywać w miejscu suchym i przewiewnym. Nie jest określona górna granica czasu, w jakim można przechowywać prawidłowo zabezpieczone ślady biologiczne. Praktyka laboratoryjna pokazuje, że czas ten można liczyć w latach.

Kto może zająć się zabezpieczaniem dowodów?

Dowody w postaci materiału biologicznego z ciała osoby pokrzywdzonej zabezpiecza lekarz (ze wskazaniem na lekarza ginekologa lub lekarza chirurga, w zależności od tego, co jest odpowiednie i możliwe w danym przypadku), zgodnie z Procedurą postępowania policji i placówki medycznej z ofiarą przemocy seksualnej (dalej: Procedura). Jeśli lekarz odpowiedniej specjalizacji nie jest dostępny, dowody może zabezpieczyć lekarz innej specjalizacji. Badanie powinno odbyć się w obecności osoby asystującej – lekarza, pielęgniarki lub położnej.

Osoba pokrzywdzona ma prawo do obecności wskazanej przez siebie osoby zaufanej dorosłej.

Jeżeli ofiarami poszkodowanymi są osoby małoletnie, to w przypadku dziewczynki badanie i zabezpieczenie materiału dowodowego wykonuje ginekolog-położnik, a w przypadku chłopca chirurg dziecięcy/chirurg we współpracy z ginekologiem-położnikiem. W przypadku osób małoletnich badanie powinno zostać przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego (rodzica lub opiekuna prawnego) albo opiekuna faktycznego.

Podstawa prawna: Procedura i ustawa z dnia 6 listopada 2006 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta  (w przypadku prośby poszkodowanej pełnoletniej).

Jak przebiega proces zbierania dowodów?

W pierwszej kolejności lekarz jest zobowiązany udzielić osobie poszkodowanej pomocy medycznej, niemniej czynności te powinny, w miarę możliwości, zostać przeprowadzone z uwzględnieniem potrzeby zabezpieczenia śladów do dalszego postępowania dowodowego.

Badanie lekarskie obejmuje:

1. Wywiad
2. Oględziny ciała w celu ujawnienia obrażeń, ze szczególnym uwzględnieniem miejsc wskazanych przez osobę pokrzywdzoną
3. Zabezpieczenie śladów biologicznych.

Obrażenia ciała, ich liczba, rozległość i intensywność zależą nie tylko od stopnia przemocy użytej przez napastnika, ale również od oporu, jaki stawiała osoba pokrzywdzona. W niektórych przypadkach (np. utrata świadomości), obrażenia te mogą być niewidoczne lub słabo widoczne. Z tego względu szczególną uwagę należy zwrócić na okolice narządów płciowych, wewnętrznej strony ud oraz okolic odbytu. Wszystkie ujawnione na ciele osoby poszkodowanej obrażenia należy dokładnie opisać zarówno w dokumentacji medycznej, jak i sprawozdaniu z badania osoby pokrzywdzonej, które jest elementem pakietu kryminalistycznego. W sprawozdaniu również podaje się lokalizację obrażeń, zaznaczając je na schemacie sylwetki ludzkiej.

Jeżeli osoba poszkodowana wyrazi zgodę, można wykonać dokumentację fotograficzną i włączyć ją do dokumentacji medycznej. Sfotografowanie obrażeń należy odnotować w sprawozdaniu  z badania. Zdjęcia należy wykonać specjalnie do tego przeznaczonym aparatem – nie telefonem.

W wywiadzie lekarskim należy uwzględnić pytania o okoliczności zdarzenia i szczegóły wykorzystania seksualnego, istotne dla zbierania dowodów, jak również pytania o czynności po zdarzeniu np. zabiegi higieniczne, zmianę odzieży itp. oraz ostatni dobrowolny kontakt seksualny

Zabezpieczenie materiału biologicznego do dalszych badań nie powinno ograniczać się jedynie do pobrania wymazów z naturalnych otworów ciała (pochwa, jama ustna, odbyt), ale powinno obejmować powierzchnie ciała, które mogły być intensywnie dotykane przez napastnika np. piersi, nadgarstki, włosy lub miejsca, na których może znajdować się ślina np. szyja, uszy, piersi. Jeżeli osoba pokrzywdzona była przytomna w trakcie zdarzenia, w wytypowaniu takich miejsc powinien pomóc szczegółowy wywiad lekarski. W sytuacji, kiedy była nieprzytomna, ważne będą dokładne oględziny ciała, w trakcie których można ujawnić np. ślady ugryzień. Dobrą praktyką jest zabezpieczanie jak największej liczby potencjalnych śladów biologicznych, aby zmaksymalizować szansę znalezienia DNA sprawcy.

Co znajduje się w pakiecie kryminalistycznym?

Z uwagi na wrażliwość dowodów na czynniki zewnętrzne optymalnym rozwiązaniem jest użycie pakietu kryminalistycznego do zabezpieczania śladów przestępstw na tle seksualnym, który jest zestawem stworzonym do pobierania materiału biologicznego pod potrzeby wymiaru sprawiedliwości. W skład pakietu wchodzi:

• 10 sztuk sterylnych wymazówek w osłonkach zapewniających dopływ powietrza, a więc umożliwiających wyschnięcie zabezpieczonego materiału biologicznego,
• 10 sztuk sterylnych wyskrobywaków do pobierania materiału spod paznokci  w osłonkach z tworzywa sztucznego,
• 1 sterylny grzebień z tworzywa sztucznego do wyczesywania włosów z głowy,
• 1 sterylny grzebień z tworzywa sztucznego do wyczesywania włosów z okolic łonowych,
• 1 sterylna pęseta z tworzywa sztucznego do zbierania włosów,
• ampułka z wodą dejonizowaną o objętości 5ml,
•  2 pary rękawiczek lateksowych rozmiar 8 ½,
• 15 sztuk wstępnie opisanych torebek papierowo- foliowych z paskiem samoprzylepnym,
• 3 banderole do zabezpieczenia pakietu,
• formularz sprawozdania z badania osoby pokrzywdzonej/protokół zabezpieczenia śladów,
• instrukcja użycia zestawu,
• pudełko kartonowe.

Powszechnie stosowane pakiety kryminalistyczne produkuje polska firma Hagmed, w której można je zamawiać (koszt ok. 220 zł). Pakiety kryminalistyczne do zabezpieczania śladów przestępstw na tle seksualnym powinny znajdować się na wyposażeniu oddziałów SOR i/lub na ginekologicznych izbach przyjęć, w przypadku ich braku, jeśli osoba pokrzywdzona zgadza się na wszczęcie postępowania karnego, pakiet powinna dostarczyć policja.

Jak zbierać próbki?

Instrukcja użycia zestawu szczegółowo opisuje sposób, w jaki lekarz powinien pobrać i zabezpieczyć materiał do badań. Wszystkie próbki pobierane są za zgodą osoby pokrzywdzonej. Brak zgody trzeba  odnotować w dokumentacji medycznej

Jeżeli osobą pokrzywdzoną jest kobieta, to pobiera się:

• 1 wymaz z przedsionka pochwy,
• 1 wymaz z tylnego sklepienia pochwy,
• 2 wymazy z okolic odbytu,
• 2 wymazy z jamy ustnej.

Jeżeli osobą pokrzywdzoną jest mężczyzna  pobiera się:

• 1 wymaz spod napletka,
• 1 wymaz z ujścia zewnętrznego cewki moczowej,
• 2 wymazy z okolic odbytu,
• 2 wymazy z jamy ustnej.

Jeżeli w wywiadzie lekarskim osoba poszkodowana udzieli informacji, że nie doszło do kontaktu np. oralnego, można odstąpić od zabezpieczania wymazów z jamy ustnej.

Ponadto w każdym przypadku pobiera się:

• wyskrobiny spod paznokci prawej i lewej ręki – osobno spod każdego paznokcia,
• włosy ze wzgórka łonowego poprzez ich wyczesanie odpowiednim grzebieniem (posklejane włosy można obciąć i umieścić w tej samej torebce co grzebień),
• włosy z głowy poprzez ich wyczesanie odpowiednim grzebieniem (posklejane włosy można obciąć i umieścić w tej samej torebce co grzebień),
• pojedyncze włosy ujawnione na ciele za pomocą pęsety.

Dodatkowo, z innych miejsc ciała, na których może znajdować się materiał biologiczny sprawcy pobiera się wymazy za pomocą wymazówek zwilżonych wodą dejonizowaną.

Dobre praktyki zabezpieczania dowodów

• Wymazy powinno pobierać się stosując umiarkowany nacisk na skórę osoby poszkodowanej, żeby zebrać możliwie jak najmniej jej komórek naskórka.
• Wszystkie zabezpieczone ślady trzeba zapakować oddzielnie do odpowiednio opisanych torebek papierowo-foliowych, które następnie należy zakleić i umieścić w pakiecie.
• Rekomenduje się, żeby materiał do badań pobrać jak najszybciej, najpóźniej do 72 godzin po zdarzeniu, nie oznacza to jednak, że nie można go pobierać po upływie tego czasu.
• Jeśli została zawiadomiona policja, po zabezpieczeniu śladów biologicznych i wypełnieniu protokołu zabezpieczania śladów lekarz przekazuje pakiet kryminalistyczny funkcjonariuszowi/funkcjonariuszce, który/która kwituje odbiór pakietu własnoręcznym podpisem na protokole, zamyka pakiet i okleja go banderolami w taki sposób, aby pierwsze otwarcie pakietu spowodowało ich zerwanie.
• Zabezpieczone ślady należy przechowywać w miejscu suchym i przewiewnym. Raczej nie jest określona górna granica czasu, w jakim można przechowywać prawidłowo zabezpieczone ślady biologiczne, praktyka laboratoryjna pokazuje, że czas ten można liczyć w latach.

Jak zabezpieczyć materiał bez pakietu kryminalistycznego?

W sytuacji, gdy Pakiet kryminalistyczny do zabezpieczania śladów przestępstw na tle seksualnym jest niedostępny, do zabezpieczania śladów biologicznych można wykorzystać zwykłe jałowe (!) wymazówki, również do pobrania wymazów spod paznokci. Wymazówki, po pobraniu materiału biologicznego, należy umieścić w osłonkach, których czubki należy obciąć, aby umożliwić dostęp powietrza. Następnie należy je umieścić w kopertach papierowych, które się zakleja oraz opisuje skąd i kiedy materiał biologiczny został pobrany.

Zabezpieczanie odzieży: należy pamiętać, że dowodem w sprawie może być również odzież osoby pokrzywdzonej, na której znajduje się materiał biologiczny sprawcy, ewentualnie inne substancje mogące świadczyć o okolicznościach zdarzenia lub przedmioty użyte przez sprawcę w przebiegu zdarzenia. Dowody tego rodzaju zabezpieczają funkcjonariusze policji.

Jeżeli osoba pokrzywdzona zgłosiła się na policję lub do placówki medycznej niezwłocznie po zdarzeniu, odzież od razu zabezpieczają funkcjonariusze/-szki, a pokrzywdzonej udostępniana jest odzież zastępcza z zasobów szpitala lub dostarczona przez policję. Po zabezpieczeniu materiału dowodowego przez lekarza osobie pokrzywdzonej również umożliwia się skorzystanie z prysznica. Osoba poszkodowana może samodzielnie zabezpieczyć odzież, w którą była ubrana w trakcie zdarzenia, umieszczając ją w papierowych kopertach lub owijając w czyste arkusze papieru, które zapewniają dostęp powietrza i umożliwiają wyschnięcie ewentualnych śladów. Ważne jest, aby każdy element odzieży zabezpieczyć oddzielnie, żeby nie przenosić materiału biologicznego z jednego na drugi.

Należy unikać plastikowych toreb, reklamówek, worków foliowych, które ze względu na odcięcie dostępu powietrza, sprzyjają utrzymaniu wilgoci, a w konsekwencji rozwojowi pleśni i innych mikroorganizmów powodujących gnicie i degradację materiału biologicznego. W analogiczny sposób osoba pokrzywdzona może zabezpieczyć przedmioty użyte przez sprawcę w przebiegu zdarzenia. Tak zabezpieczone dowody należy przekazać policji, kiedy tylko osoba pokrzywdzona postanowi, że chce zgłosić przemoc  seksualną.

Pomoc Feminoteki

Feminoteka zapewnia bezpłatną, poufną, specjalistyczną pomoc dla kobiet, które doświadczyły gwałtu lub innej formy przemocy w dowolnym momencie swojego życia. Nasza infolinia działa pod nr 888 88 33 88 w godz. 11:00-19:00 w dni powszednie. Możesz też napisać e-mail na adres [email protected].

Bibliografia

• Procedura Postępowania Policji i Placówki medycznej z Ofiarą przemocy seksualnej z dn. 25.11.2010 r. opracowana przez Pełnomocnika Rządu ds. Równego Traktowania podpisana przez Ministra Zdrowia, Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministra Sprawiedliwości, Ministra Pracy i Polityki Społecznej, Komendanta Głównego Policji, Prokuratora Generalnego, Fundację Pomoc Kobietom i Dzieciom, Europejską Unię Kobiet- Sekcję Polską
• Ustawa z dn. 6.11 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta Dz. U. 2009 Nr 52 Poz. 417
• Co każdy lekarz o sądowym badaniu DNA wiedzieć powinien, R. Pawłowski Arch. Med. Sąd. Kryminol., 2012, LXII, 219-225
• Zabezpieczenie śladów i dowodów przestępstwa zgwałcenia a skuteczność procesu wykrywczo-dowodowego, A. Chodorowska, M. J. Lisiecki, I. Sołtyszewski, Prokuratura i Prawo 5, 2006 r.