Pierwsza linia wsparcia to zajęcie się emocjonalnymi potrzebami osoby, która doświadczyła sytuacji bardzo trudnej i/lub stresującej, w tym przemocy. Do zapewnienia pierwszej linii wsparcia nie są wymagane żadne specjalistyczne kwalifikacje. Może to zrobić każda osoba stosująca się do zasad jej udzielania. Światowa Organizacja Zdrowia ujęła te zasady w formie schematu LIVES (WHO, 2023).

L to skrót od Listen – wysłuchaj

• Stwórzmy osobie pokrzywdzonej warunki, w których może poufnie i bezpiecznie opowiedzieć o swoim doświadczeniu. Jeżeli nie jesteśmy zobowiązani/e prawem do zgłoszenia sprawy organom ścigania / wszczęcia postępowania z urzędu, pozostawmy osobie pokrzywdzonej decyzję, czy chce zgłaszać sprawę. Jeżeli musimy podjąć działania bez woli i zgody osoby pokrzywdzonej, poinformujmy ją, dlaczego to robimy, czego w związku z tym może się spodziewać, jakie ma prawa i z jakiego wsparcia może skorzystać.
• Przyjmijmy taką pozycję jak osoba pokrzywdzona, np. siądźmy, jeśli ona siedzi, stańmy, jeśli ona stoi. Zadbajmy o zachowanie odległości, która jest dla niej komfortowa.
• Słuchajmy jej uważnie, utrzymując kontakt wzrokowy. Jeżeli musimy robić notatki, wyjaśnijmy jej, dlaczego patrzymy w notes/komputer zamiast na nią, i zapewnijmy, że uważnie jej słuchamy.
• Pozwólmy osobie pokrzywdzonej mówić we własnym tempie, nie poganiając jej, nie przerywając, nie kończąc za nią zdań. Pozwólmy jej milczeć, jeżeli tego potrzebuje.
• Okazujmy empatię, troskę, zrozumienie i szacunek dla jej godności, wartości i kultury.
• Spokojnie reagujmy na jej emocje. Zróbmy miejsce na wyrażenie przez osobę pokrzywdzoną lęków, rozgoryczenia i wątpliwości.
• Nie oceniajmy jej zachowań, decyzji, wyglądu… Nawet takie sformułowania, jak „szkoda, że Pani nie…” albo „powinna Pani…” mogą przez pokrzywdzoną zostać odebrane jak krytyka jej zachowania lub decyzji.
• Nie wypytujmy o szczegóły traumatycznego zdarzenia (chyba że wymaga tego nasza rola sędzi/sędziego podczas przesłuchania w przyjaznym pokoju). Potrzebujemy wiedzieć tylko tyle, ile konieczne, żeby udzielić skutecznej pomocy. Bądźmy uważne/uważni na pytania, które osoba może uznać za osądzające – jeżeli musimy je zadać, wyjaśnijmy, dlaczego to robimy. Na przykład, jeżeli policjantka pyta osobę, jak była ubrana, powinna wyjaśnić, że chodzi np. o zidentyfikowanie jej na zapisie z monitoringu.
• Nie obciążajmy pokrzywdzonej własnymi emocjami ani nie dzielmy się własnymi traumatycznymi doświadczeniami. Skupmy się na jej przeżyciach i wsparciu dla niej.
• Pokazujmy osobie pokrzywdzonej, że jej wierzymy.
• Przekazujmy informacje – nie dawajmy „dobrych rad”. Nie wywierajmy na osobę pokrzywdzoną nacisków, nie decydujmy za nią ani jej nie pouczajmy.
• Nie składajmy obietnic bez pokrycia (na przykład nie mówmy, że będzie dobrze albo że sprawca na pewno zostanie skazany, bo tego nie wiemy).
• Rozpoznawajmy własne stereotypy i uprzedzenia związane z przemocą seksualną i zadbajmy o to, by się nimi nie dzielić z pokrzywdzoną ani nie kierować się nimi w ocenie sytuacji i w pracy. Mity i stereotypy będą się pojawiać w naszych głowach, bo są wszechobecne w kulturze – to naturalne. Nie chodzi o to, żeby nie mieć takich myśli, tylko o to, żeby nie wpływały na nasze zachowania wobec pokrzywdzonych.

 I to skrót od Inquire – zapytaj o potrzeby i problemy 

• Stwórzmy osobie pokrzywdzonej warunki, żeby mogła wyrazić swoje obawy i potrzeby, zarówno emocjonalne, jak i fizyczne czy socjalne. Pomóżmy jej ustalić, jakiego wsparcia społecznego może potrzebować. Upewnijmy się, że dobrze ją rozumiemy. Warto pamiętać, że wszystko to może być wyrażone nie tylko werbalnie, ale też poprzez sugestie między wierszami czy język ciała, może też wynikać z bezpośredniej obserwacji stanu osoby pokrzywdzonej.
• Starajmy się zadawać pytania otwarte, zachęcające do mówienia (unikajmy raczej jednak tych zaczynających się od „dlaczego?”). Unikajmy pytań naprowadzających i złożonych (zazwyczaj, jeżeli zapytamy w jednym zdaniu o dwie rzeczy, uzyskamy odpowiedź na temat tylko jednej z nich).
• Odnośmy się do uczuć osoby pokrzywdzonej.

V to skrót od Validate – uznaj, uprawomocnij

 Osoby pokrzywdzone przemocą często są przerażone własnymi intensywnymi i nieprzyjemnymi emocjami, czują się osamotnione i bezradne, obwiniają się albo wstydzą. Ważne, żeby usłyszały, że:

• Wszystko, co czują, to normalna reakcja na nienormalną sytuację. Emocje są nieprzyjemne, ale nie zrobią im krzywdy, ponadto nie trwają długo, mijają.
• Poczucie winy czy wstydu to częsta reakcja potraumatyczna. To, że się obwiniamy, nie znaczy, że faktycznie zrobiłyśmy/zrobiliśmy coś złego, a to, że czujemy wstyd, nie oznacza, że mamy się czego wstydzić. Podkreślmy koniecznie, że winny przemocy jest zawsze wyłącznie sprawca. To, że skrzywdzi, jest jego wyłączną i świadomą decyzją. Żadne zachowanie pokrzywdzonej nie tłumaczy ani nie usprawiedliwia tej decyzji sprawcy – nikt, nigdy nie ma prawa krzywdzić drugiej osoby.
• Nie jest obowiązkiem kobiet przewidywać zachowania sprawców ani się przed nimi zabezpieczać. Męska agresja to nie zjawisko pogodowe, tylko decyzja konkretnych osób, że zrobią krzywdę.
• Przemoc seksualna to nie seks – to przemoc. Motywacją sprawców nie jest zaspokojenie popędu seksualnego, tylko zdominowanie drugiej osoby i/lub wyładowanie agresji.
• Koniecznie podkreślmy sprawczość i skuteczność pokrzywdzonej. To nieprawdziwy stereotyp, że skuteczne zachowanie, kiedy ktoś nas atakuje, polega na tym, żeby walczyć z napastnikiem. Skuteczne zachowanie polega na tym, żeby przeżyć. Takie zachowania, jak poczekanie, aż sprawca straci zainteresowanie, odwrócenie jego uwagi, wezwanie pomocy, okłamanie go itd., to skuteczne sposoby na zapewnienie sobie bezpieczeństwa.
• Wiele osób obwinia się, bo nie były w stanie zareagować i się obronić. Warto im wyjaśnić, że paraliż jest „odruchową” reakcją organizmu zwierząt (w tym ludzi) na zagrożenie, która też ma działanie ochronne, ponieważ zapobiega eskalacji agresji ze strony napastnika. Z jednej strony, nie jest świadomym wyborem, z drugiej – jest skuteczny. Więcej o tym mechanizmie
• Ważne, aby osoba pokrzywdzona dostała komunikat zarówno werbalny, jak i niewerbalny, że jej wierzymy bez zastrzeżeń i bezwarunkowo.

E to skrót od Enhance safety – zadbaj o bezpieczeństwo 

Ważne, aby pomóc osobie pokrzywdzonej ustalić, czy jest bezpieczna. W znacznej większości przypadków sprawcą przemocy seksualnej jest osoba znana pokrzywdzonej, w tym często obecny lub były partner intymny. Jeśli osoba pokrzywdzona nie może bezpiecznie wrócić do domu, należy z nią przygotować plan bezpieczeństwa, czyli ustalić:

• nowe miejsce pobytu,
• sposób zaopiekowania się dziećmi,
• metodę dojazdu,
• jakie rzeczy trzeba zabrać (klucze, telefon, ubrania, dokumenty?),
• jak zabezpieczyć dostęp do pieniędzy,
• z jakiego wsparcia, zarówno wśród bliskich, jak i ze strony instytucji oraz organizacji osoba pokrzywdzona może skorzystać.

Przy oszacowaniu ryzyka można posłużyć się na przykład policyjnym formularzem Mp_124 (Kwestionariusz szacowania ryzyka zagrożenia życia lub zdrowia ludzkiego służący stwierdzeniu zasadności zatrzymania, o którym mowa w art. 15a ust. 1 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji lub wydania nakazu i zakazu, zakazu zbliżania, zakazu kontaktowania, lub zakazu wstępu).

S to skrót od Support – zapewnij wsparcie 

Ważne, aby udzielić osobie pokrzywdzonej pełnej i prawdziwej informacji na temat dalszego postępowania i dostępnych miejsc, w których uzyska pomoc.

• Jeżeli osoba rozważa zgłoszenie sprawy prokuraturze, wyjaśnijmy procedurę.
  • Przesłuchanie w bezpiecznym pokoju:
    • Przesłuchanie szczegółowe odbywa się tylko raz, w „niebieskim/bezpiecznym pokoju” w sądzie i jest nagrywane.
    • W pokoju podczas przesłuchania, oprócz osoby poszkodowanej i osoby ją wspierającej, może być obecna/y tylko sędzia i biegła psycholożka/psycholog, ew. tłumacz/ka. Pozostałe osoby znajdują się w pomieszczeniu technicznym.
    • Uwaga: biegła nie jest tam po to, żeby wspierać pokrzywdzoną, tylko przede wszystkim, żeby ocenić wiarygodność jej zeznań.
    • Osoba pokrzywdzona ma prawo do obecności i wsparcia wskazanej przez siebie osoby dorosłej. Sąd ma prawo odmówić, jeżeli obecność osoby wspierającej wpłynie negatywnie na swobodę wypowiedzi pokrzywdzonej.
  • Osoba pokrzywdzona może być albo tylko świadkiem, albo oskarżycielką_lem posiłkową_ym. Lepiej mieć status oskarżycielki – to daje prawa, ale nie nakłada obowiązków.
  • Jeśli konieczne będzie złożenie zeznań podczas rozprawy, można to zrobić z pomieszczenia w sądzie za pośrednictwem łącza wideo bez konieczności wchodzenia na salę rozpraw. Pokrzywdzona jest przesłuchiwana zawsze w przyjaznym pokoju.
  • Mamy tylko tydzień na złożenie zażalenia na decyzję prokuratora o umorzeniu postępowania.
  • Przygotujmy osobę, która zgłasza zgwałcenie, żeby nie wiązała swojego samopoczucia i tego, co myśli o zdarzeniu, z wynikiem postępowania karnego.
  • Jeżeli osoba ma luki w pamięci albo podejrzewa, że mogła zostać odurzona, zadbajmy o jak najszybsze pobranie próbek toksykologicznych. Mocz można zabezpieczyć nawet w czystym słoiku, w lodówce.

Warto ustalić, dokąd można w naszej miejscowości skierować osobę pokrzywdzoną przemocą po dalsze wsparcie:

• telefony zaufania,
• organizacje pozarządowe,
• ośrodki interwencji kryzysowej,
• organizacje dysponujące środkami z Funduszu Sprawiedliwości,
• pomoc prawna,
• pomoc socjalna,
• pomoc psychologiczna,
• pomoc psychiatryczna,
• grupy wsparcia dla kobiet doświadczających przemocy,
• Specjalistyczne Ośrodki Wsparcia,
• schroniska dla osób doświadczających przemocy,
• jednostki medyczne organizujące leczenie, profilaktykę, wizyty kontrolne.

O autorce

Katarzyna Nowakowska – psycholożka i psychotraumatolożka, koordynatorka Punktu pomocy po gwałcie „Femka”, certyfikowana trenerka w obszarze wytycznych WHO dotyczących postępowania z osobami pokrzywdzonymi przemocą w bliskich relacjach i przemocą seksualną, ekspertka WHO w składzie zespołu opracowującego aktualizację tych wytycznych i członkini zespołu do spraw opracowania procedur i wytycznych postępowania z osobami, które doświadczyły przemocy seksualnej przy Ministerstwie Zdrowia.

Bibliografia

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) (2023). Opieka medyczna dla kobiet, które doznały przemocy w relacji intymnej i przemocy na tle seksualnym: przewodnik kliniczny. Światowa Organizacja Zdrowia. Pobrane z: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/367629/WHO-EURO-2023-7505-47272-69339-pol.pdf

Materiał powstał w ramach projektu „Comprehensive support for GBV-SRHR service provision” finansowanego przez International Rescue Committee.