Na każdym etapie koniecznie trzeba zapewnić osobie pokrzywdzonej jak największe poczucie kontroli, zapewniając jej jak najpełniejszą możliwość decydowania o tym, co dzieje się w jej sprawie, i udzielając jak najpełniejszych i aktualnych informacji w przystępny dla niej sposób. W tym artykule skupiamy się na wskazówkach specyficznych dla biegłych. Polecamy uprzednią lekturę porad wspólnych dla wszystkich zawodów prawniczych.

Zadaniem biegłych sądowych w kontekście spraw związanych z przemocą seksualną jest zarówno wydawanie opinii, jak i uczestniczenie w przesłuchaniach w tzw. przyjaznym pokoju, w trybie art. 185c kpk. Biegli wypowiadający się w sprawach związanych z przemocą seksualną powinni mieć szeroką wiedzę dotyczącą specyfiki takich zdarzeń, charakterystyki zachowań zarówno sprawców, jak i pokrzywdzonych, a także znać i unikać wyrażania oraz kierowania się uprzedzeniami i nieprawdziwymi potocznymi przekonaniami dotyczącymi przemocy seksualnej.

Biegli zajmujący się psychologią muszą rozumieć zagadnienia z obszaru psychotraumatologii. Obecnie niezbędna jest także wiedza z zakresu toksykologii w obszarze wpływu różnych substancji odurzających na zachowanie, świadomość, pamięć itd., ponieważ do dużej liczby zgwałceń dochodzi, kiedy osoby pokrzywdzone są pod wpływem substancji zmieniających świadomość, często podawanych im bez ich wiedzy i zgody.

Biegła psycholożka lub psycholog pełni szczególnie ważną rolę podczas przesłuchania osoby pokrzywdzonej w tzw. przyjaznym pokoju. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 września 2024 r. w sprawie sposobu przygotowania i przeprowadzenia przesłuchań w trybie określonym w art. 185a – 185c Kodeksu postępowania karnego oraz warunków, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia przeznaczone do przeprowadzania takich przesłuchań, precyzuje zadania biegłego psychologa lub psycholożki podczas takiego przesłuchania:

• Przed rozpoczęciem przesłuchania biegły/biegła przeprowadza z osobą pokrzywdzoną wstępną rozmowę, podczas której nawiązuje z nią kontakt, ustala jej aktualny stan fizyczny, psychiczny, emocjonalny, zaznajamia osobę z miejscem i przebiegiem przesłuchania, także wyjaśnia, jaka jest jego/jej własna rola, polegająca na wydaniu opinii w sprawie wiarygodności zeznań. Osoba pokrzywdzona, słysząc pytania np. o stosowanie używek, uzależnienia, choroby psychiczne itd., może odnieść wrażenie, że psycholożka czy psycholog jej nie wierzy i podważa jej prawdomówność. Jeżeli wie, jaki jest cel zadawania pytań, zniesie je znacznie lepiej.
• Podczas wstępnej rozmowy, jeżeli to konieczne, biegła przeprowadza działania stabilizujące osobę pokrzywdzoną – obniżające jej poziom lęku i napięcia. Można też osobie zaproponować techniki relaksacyjne i dopytać o sposoby regulowania emocji, które osoba pokrzywdzona preferuje.
• Jeżeli osoba pokrzywdzona ma zaburzenia psychiczne lub rozwojowe, biegły powinien ustalić, czy w pomieszczeniu są przedmioty rozpraszające pokrzywdzoną lub mogące jej utrudnić uczestniczenie w przesłuchaniu i usunąć te elementy przed przesłuchaniem.
• Jeżeli wiek lub stan osoby pokrzywdzonej tego wymaga, biegła/biegły przeprowadza ćwiczenia uruchamiające jej zasoby poznawcze.

Po zakończeniu tych czynności biegła/biegły:

• Przedstawia sądowi uzyskane informacje dotyczące osoby pokrzywdzonej, mogące wpływać na sposób, cel, czas trwania przesłuchania, a także na poziom rozumienia przez osobę pokrzywdzoną znaczenia zdarzeń, jej praw, a także na możliwość udzielania przez nią odpowiedzi.
• Ustala z sądem, w zależności od potrzeb osoby pokrzywdzonej, zasady współpracy z tłumaczami, a także biegłymi z zakresu komunikacji alternatywnej i wspomagającej.
• Udziela sądowi pomocy w wyjaśnianiu osobie pokrzywdzonej zasad i przebiegu przesłuchania, a także jej praw i obowiązków.
• Wspiera sąd w formułowaniu pytań do osoby pokrzywdzonej.
• Obserwuje reakcje i emocje pokrzywdzonej, a także jej poziom zmęczenia. Reaguje na sytuacje utrudniające przebieg przesłuchania.
• Po zakończeniu przesłuchania pomaga pokrzywdzonej w regulacji emocji i powrocie do równowagi.

O autorce

Katarzyna Nowakowska – psycholożka i psychotraumatolożka, koordynatorka Punktu pomocy po gwałcie „Femka”, certyfikowana trenerka w obszarze wytycznych WHO dotyczących postępowania z osobami pokrzywdzonymi przemocą w bliskich relacjach i przemocą seksualną, ekspertka WHO w składzie zespołu opracowującego aktualizację tych wytycznych i członkini zespołu do spraw opracowania procedur i wytycznych postępowania z osobami, które doświadczyły przemocy seksualnej przy Ministerstwie Zdrowia.

Bibliografia

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 września 2024 r. w sprawie sposobu przygotowania i przeprowadzenia przesłuchań w trybie określonym w art. 185a – 185c Kodeksu postępowania karnego oraz warunków, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia przeznaczone do przeprowadzania takich przesłuchań (Dz.U. 2024 poz. 1477). Pobrane z: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20240001477/O/D20241477.pdf

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) (2023). Opieka medyczna dla kobiet, które doznały przemocy w relacji intymnej i przemocy na tle seksualnym: przewodnik kliniczny. Światowa Organizacja Zdrowia. Pobrane z: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/367629/WHO-EURO-2023-7505-47272-69339-pol.pdf

Wytyczne Prokuratora Generalnego z dnia 18 grudnia 2015 r. dotyczące zasad postępowania w sprawach o przestępstwo zgwałcenia. Pobrane z: https://www.gov.pl/attachment/6b469bd6-0817-42f1-87f3-f55aab4dbf64

Materiał powstał w ramach projektu „Comprehensive support for GBV-SRHR service provision” finansowanego przez International Rescue Committee.