Opieka okołoporodowa kobiet z doświadczeniem przemocy seksualnej

Wpływ przemocy seksualnej na poród. Informator dla personelu medycznego

Przemoc seksualna wobec kobiet to zjawisko powszechne i głęboko niedoszacowane (Piotrowska i Synakiewicz, 2011). Dlatego pragniemy przybliżyć personelowi medycznemu zaangażowanemu w opiekę okołoporodową przydatne informacje i praktyczne porady, które ułatwią i poprawią komunikację z pacjentkami, jak też wdrożenie modelu opieki uwzględniającego traumę.

Spis treści:

Skala przemocy seksualnej i jej znaczenie w opiece okołoporodowej

Według raportu Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej (FRA) obejmującego 42 tysiące kobiet z 28 państw członkowskich – 50% z nich doświadczyło molestowania seksualnego po ukończeniu 15. roku życia, 10% doznało przemocy seksualnej, a 5% zostało zgwałconych. Zaledwie 14% kobiet zgłosiło najpoważniejsze przypadki przemocy na policję – co oznacza, że oficjalne dane oddają tylko część rzeczywistej skali problemu (FRA, 2014).

W Polsce każdego roku zgłaszanych jest około 2000 gwałtów, ale szacuje się, że rzeczywista liczba takich przestępstw może być nawet dziesięciokrotnie wyższa (Piotrowska i Synakiewicz, 2011). Z raportu Fundacji STER z 2016 roku wynika, że niemal 90% Polek doświadczyło molestowania seksualnego, a 20% – gwałtu. Ponad 90% kobiet nie zgłasza tych doświadczeń służbom (Grabowska i Grzybek, 2016).

Badania Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę (2023) pokazują, że 20% nastolatków w wieku 13-17 lat doświadczyło wykorzystania seksualnego – przy czym dziewczęta znacznie częściej niż chłopcy. Inne badania (Izdebska i Pilarczyk, 2019) wskazują, że ponad 10% dzieci przed 15. rokiem życia doświadczyło przemocy seksualnej. Według Zbigniewa Lwa-Starowicza aż 20% kobiet w Polsce doświadczyło przemocy seksualnej w dzieciństwie (Izdebska i Pilarczyk, 2019).

Wiele kobiet dotkniętych przemocą seksualną zostaje matkami. Ciąża i poród, ze względu na swoją specyfikę, mogą stanowić dla nich wyjątkowo trudny czas. Ciąża wiąże się ze zmianami w ciele, wzmożonym kontaktem z personelem medycznym, badaniami ginekologicznymi oraz naruszeniem sfery intymnej. Poród – często intensywny fizycznie i emocjonalnie – może uruchomić wspomnienia wcześniejszej przemocy. Obnażenie ciała, ból, konieczność przyjmowania narzuconych pozycji, badania wewnętrzne – to wszystko może wywołać silne reakcje stresowe i przywołać wcześniejsze traumy.

Mimo ogromnej skali zjawiska w Polsce wciąż brakuje rekomendacji dotyczących opieki nad rodzącymi z historią przemocy seksualnej. Temat wpływu traumatycznych doświadczeń na przebieg porodu pozostaje niezbadany w kontekście polskiej populacji. Personel medyczny często nie ma dostępu do odpowiednich szkoleń ani narzędzi umożliwiających rozpoznanie sygnałów mogących świadczyć o przeszłej traumie. W efekcie – nawet przy najlepszych intencjach – położne oraz lekarki i lekarze mogą nie być w stanie adekwatnie odpowiedzieć na potrzeby takich pacjentek.

Brak odpowiednio dostosowanej opieki zwiększa ryzyko ponownej traumatyzacji w trakcie porodu (Hosseini Tabar i in., 2023; Cortizo i McMaugh, 2023; Reed i in., 2017). Może to prowadzić do rozwoju pełnoobjawowego zespołu stresu pourazowego (ang. post traumatic stress disorder, PTSD) lub depresji poporodowej (Milosavljevic i in., 2016; Bajus, 2020). Oba te stany wpływają nie tylko na samopoczucie i zdrowie kobiety, ale też na jej późniejszą relację z dzieckiem oraz osobami bliskimi (Milosavljevic i in., 2016).

W literaturze zagranicznej (Ward, 2020) badaczki i badacze postulują wdrożenie modelu opieki uwzględniającego traumę (ang. trauma-informed care, TIC) do codziennej praktyki położniczej. Główne założenia tego modelu, takie jak poszanowanie autonomii kobiety i uzyskanie jej zgody przed każdą procedurą, pokrywają się z zamysłem modelu opieki okołoporodowej z poszanowaniem praw pacjentki (ang. respectful maternity care) zalecanego przez Światową Organizację Zdrowia (2014). Dodatkowo model TIC uwzględnia m.in. powszechność przemocy seksualnej wobec kobiet i unikanie powtórnej traumatyzacji.

Interwencje okołoporodowe, które mogą być szczególnie trudne dla kobiet z doświadczeniem przemocy seksualnej

Jest wiele sytuacji w trakcie trwania porodu, które mogą być wyjątkowo trudne dla kobiet po traumatycznym przeżyciu. Każda kobieca historia jest inna, można jednak wyodrębnić kilka okoliczności, które z dużym prawdopodobieństwem mogą być wyzwalaczami przeżytej traumy u większości kobiet z doświadczeniem przemocy seksualnej:

badanie wewnętrzne położnicze;
obnażanie ciała zarówno na czas koniecznych badań, jak i pomiędzy nimi (korzystanie z prysznica, immersji wodnej);
bycie oglądaną i dotykaną przez personel medyczny;
sprawowanie opieki położniczej przez mężczyznę;
rotacja osób w sali porodowej, w tym obecność grup studenckich;
wyproszenie przez personel osoby bliskiej z sali (np. na czas zakładania znieczulenia).

Szczególnie trudne są sytuacje, w których kobiety tracą poczucie kontroli nad swoim ciałem. Badania pokazują wyraźnie, że interwencje medyczne bez zgody kobiety mogą być wyzwalaczami (ang. triggers) przeszłej traumy (Lissman i in., 2023; Hosseini Tabar i in., 2023).

Czytaj o przemocy położniczej

Jak traumatyczne doświadczenie z przeszłości może wpłynąć na fizjologię porodu?

Przebyta przemoc seksualna może mieć wpływ na przebieg porodu, także na poziomie fizjologicznym. Reakcje ciała są często powiązane z emocjonalnym stanem kobiety. Poniższa tabela (Simkin, b.d.) przedstawia przykładowe sytuacje kliniczne, ich możliwe psychologiczne przyczyny oraz sposoby reagowania, które mogą pomóc w zminimalizowaniu stresu i wspieraniu kobiety rodzącej.

Wyzwania kliniczne oraz ich możliwe psychologiczne przyczyny i rozwiązania:

Przedłużająca się faza utajona I okresu porodu (brak postępujących skurczy).
1. Dlaczego?
  1. Niechęć do wejścia w proces kończący się rodzicielstwem.
  2. Uświadomienie sobie braku kontroli nad swoim ciałem.
2. Co zrobić?
  1. Zapytaj rodzącą, dlaczego myśli, że tak długo trwa rozpoczęcie porodu?
  2. Pomóż przekierować uwagę na to, co może kontrolować tzn. świadomą reakcję na skurcze.
Opór wobec badania dopochwowego, pobierania krwi, wkłuć dożylnych, cewników itp.
1. Dlaczego?
  1. Kojarzenie z gwałtem lub bólem genitaliów.
  2. „Naruszenie” granic cielesnych może być metaforą gwałtu i poczucia bezbronności.
  3. Lęk przed obnażeniem części intymnych, byciem „wystawioną” na widok obcych.
2. Co zrobić?
  1. Ogranicz, w miarę możliwości, liczbę procedur medycznych.
  2. Zawsze udzielaj informacji i uzyskuj zgodę na zabiegi medyczne.
  3. Przeprowadzaj badania powoli i delikatnie.
  4. Pozwól na obecność osoby bliskiej.
Preferencja względem płci osoby sprawującej opiekę.
1. Dlaczego?
  1. Nieufność wobec obcych (zwłaszcza tej samej płci, co sprawca).
2. Co zrobić?
  1. Uszanuj tę potrzebę i sprawdź alternatywy. Jeśli to możliwe, zmień osobę wykonującą badania dopochwowe na tę preferowanej płci.
Zatrzymanie postępu porodu w aktywnej fazie I okresu.
1. Dlaczego?
  1. Głęboki lęk przed bólem pochwy i sromu.
  2. Strach prowadzi do zahamowania wydzielania hormonów (katecholamin), spowalniając poród.
2. Co zrobić?
  1. Zapytaj rodzącą, dlaczego myśli, że postęp porodu się zatrzymał?
  2. Leki przeciwbólowe lub znieczulenie mogą zmniejszyć poziom katecholamin.
Trudności podczas podania znieczulenia zewnątrzoponowego, mimo że rodząca o nie prosiła.
1. Dlaczego?
  1. Znieczulenie podaje nieznana osoba, stojąc za plecami kobiety, co może przywołać traumę.
  2. Komunikat taki jak „to zaraz się skończy”, może brzmieć jak słowa sprawcy.
2. Co zrobić?
  1. Przed rozpoczęciem procedury przedstaw się, utrzymując kontakt wzrokowy. Próbuj zrównać Wasz poziom wzroku.
  2. Opisuj każdą czynność.
  3. Poproś o informację zwrotną.
  4. Zadbaj o obecność osoby bliskiej przy kobiecie.
Kobieta wydaje się być „nieobecna”, bez kontaktu z personelem.
1. Dlaczego?
  1. To może być technika przetrwania, stosowana w sytuacjach zagrożenia
2. Co zrobić?
  1. Jeśli to możliwe, dowiedz się, co pomaga przywrócić kontakt.
  2. Zaproponuj technikę 5-4-3-2-1 (widzę 5 rzeczy, słyszę 4 dźwięki, dotykam 3 rzeczy, wącham 2 zapachy, smakuję 1 rzecz) lub oddychanie w rytmie kwadratu (wdech 4 sekundy, wstrzymanie 4 sekundy, wydech 4 sekundy, wstrzymanie 4 sekundy).
Intensywna reakcja na badanie dopochwowe – wycofanie, szloch, panika.
1. Dlaczego?
  1. Ponowne przeżywanie traumatycznych wspomnień.
  2. Reakcja może pojawić się bez ostrzeżenia i bez zrozumienia przyczyny przez kobietę.
2. Co zrobić?
  1. Przerwij badanie.
  2. Zmień pozycję, przykryj kobietę, pozwól się uspokoić.
  3. Powiedz rodzącej, że wygląda na to, że to było trudne. Zapytaj, co możesz zrobić, aby było lepiej?
Wycofanie emocjonalne w II okresie porodu – nieefektywne parcie.
1. Dlaczego?
  1. Możliwe uczucie bezradności, poddania się – reakcja na traumę.
2. Co zrobić?
  1. Utrzymuj kontakt wzrokowy.
  2. Mów rodzącej, że dobrze sobie radzi.
  3. Aby skrócić dystans zapytaj, czy możesz mówić do kobiety po imieniu.
Napady paniki, szczególnie przy uczuciu parcia lub w pozycji leżącej.
1. Dlaczego?
  1. Reakcja walki lub ucieczki – przypomnienie o doświadczonej bezradności i poczuciu braku kontroli.
2. Co zrobić?
  1. Pomóż rodzącej zmienić pozycję porodową.
  2. Przypominaj o pracy z oddechem.
  3. Zaakceptuj lęk kobiety.
Opór przed karmieniem piersią lub ekspozycją piersi.
1. Dlaczego?
  1. Może kojarzyć się z nadużyciem lub seksualizacją piersi.
  2. Obnażenie piersi może wywołać wstyd lub niepokój.
2. Co zrobić?
  1. Sprawdź, jaki sposób karmienia dziecka wybrała kobieta.
  2. Upewnij się, że ma zapewnioną intymność.
  3. Uznaj uczucia kobiety i zapewnij wsparcie bez oceniania.
Intensywna reakcja na język używany przez personel medyczny.
1. Dlaczego?
  1. Niektóre słowa (np. „musimy”, „teraz”, „rozluźnij się”) mogą przypominać słowa sprawcy.
  2. Poczucie utraty autonomii.
2. Co zrobić?
  1. Używaj łagodnego, empatycznego języka.
  2. Unikaj komend, używaj zaproszeń: „Czy chciałaby Pani zmienić pozycję?”.
  3. Unikaj w komunikacji w trzeciej osobie np. „Zdejmie majtki”.

Świadomość możliwych reakcji psychicznych i fizycznych związanych z doświadczeniem traumy seksualnej pozwala personelowi medycznemu lepiej wspierać kobietę podczas porodu. Nawet proste gesty – jak rozmowa, obecność czy spokojne wyjaśnienie – mogą znacząco wpłynąć na jej poczucie bezpieczeństwa i przebieg porodu.

Możliwe skutki nieodpowiedniego podejścia do kobiety z traumą – zespół stresu pourazowego i depresja poporodowa

Niewłaściwe traktowanie osoby w czasie porodu – łamanie jej praw, brak szacunku dla granic cielesnych i emocjonalnych, niedostateczna komunikacja – może prowadzić do poważnych konsekwencji psychicznych, takich jak zespół stresu pourazowego (PTSD) czy depresja poporodowa (Hosseini Tabar i in., 2023; Reed i in., 2017; Lissman i in., 2023).

Objawy PTSD po porodzie:

natrętne wspomnienia („flashbacki”), koszmary senne;
unikanie rozmów i sytuacji związanych z porodem;
nadmierna czujność, drażliwość, trudności ze snem;
poczucie winy, bezradności, emocjonalne odrętwienie.

PTSD może utrudniać nawiązanie więzi z dzieckiem i prowadzić do unikania kontaktów intymnych (Milosavljevic i in., 2016; Bajus, 2020). Kobiety, które wcześniej doświadczyły przemocy seksualnej – nawet wiele lat przed porodem – są szczególnie narażone. U takich pacjentek ryzyko PTSD jest nawet pięciokrotnie wyższe niż u kobiet bez tego rodzaju doświadczeń (Bajus, 2020; Lissman i in., 2023).

Objawy PTSD bywają bagatelizowane przez personel medyczny, zwłaszcza jeśli poród przebiegł zgodnie z procedurami (Milosavljevic i in., 2016; Bajus, 2020). Tymczasem nawet „normalny” poród może wywołać traumę u kobiety z wcześniejszymi doświadczeniami przemocy.

Czynniki ryzyka PTSD po porodzie:

utrata kontroli nad przebiegiem porodu;
brak informacji lub wyjaśnień;
nieoczekiwane komplikacje;
naruszenie granic intymności i autonomii (Cortizo i McMaugh, 2023).

Depresja poporodowa:

Doświadczenie przemocy seksualnej w przeszłości zwiększa również ryzyko depresji poporodowej (Alvarez-Segura i in., 2014). Objawy obejmują:

smutek, drażliwość, utratę energii;
zaburzenia snu i apetytu;
poczucie winy, niską samoocenę;
trudność w nawiązaniu relacji z dzieckiem (WHO, 2022).

Depresja poporodowa często bywa mylona ze „zwyczajnym zmęczeniem” i pozostaje niezdiagnozowana. Tymczasem brak wsparcia psychicznego może pogłębiać trudności i wpływać negatywnie na całe doświadczenie połogu.

Wczesne rozpoznanie objawów oraz dostęp do psychologicznego i psychiatrycznego wsparcia są kluczowe dla dobrostanu kobiet z historią przemocy seksualnej (Yim i in., 2015).

Dobre praktyki okołoporodowe, które wspierają poczucie bezpieczeństwa i autonomii u kobiet

Trzy kluczowe potrzeby kobiet z historią przemocy seksualnej (Bicknell-Morel, b.d.; Sobel i in., 2018):

Potrzeba kontroli i świadomej zgody – kobiety z doświadczeniem przemocy seksualnej szczególnie pragną zachować autonomię w porodzie. Kluczowe jest, by personel:

informował je o każdej procedurze (np. badanie wewnętrzne, obecność studentów);
tłumaczył cel i przebieg interwencji oraz dostępne alternatywy;
uzyskiwał świadomą, dobrowolną zgodę.

Poczucie bezpieczeństwa – dla wielu kobiet bezpieczny poród to nie tylko zdrowe dziecko, lecz także:

życzliwa, spokojna atmosfera;
szacunek wobec ich granic i emocji;
zaufanie budowane przez indywidualne traktowanie i uważność personelu.

Uważność na objawy traumy (ang. managing trauma) – w porodzie mogą się pojawić:

flashbacki, uczucie „to się znowu dzieje”;
unikanie badania wewnętrznego;
emocjonalne odcięcie lub napięcie.

Jeśli personel zinterpretuje to jako „trudne zachowanie”, zamiast jako objaw traumy, kobieta może doświadczyć powtórnej wiktymizacji tzn. zostać ukarana za to, że doświadczyła przemocy.

Trauma-Informed Care (TIC) – model opieki uwzględniający traumę

Czym jest TIC?

To podejście, które zakłada, że trauma może dotyczyć każdej kobiety, i integruje tę świadomość z codzienną praktyką kliniczną. Jego celem jest wspieranie zdrowienia i unikanie powtórnej traumatyzacji (Ward, 2020).

Główne założenia TIC:

Uznanie skali zjawiska – wiele kobiet nosi w sobie skutki przemocy.
Zrozumienie reakcji na traumę – objawy emocjonalne i fizyczne są naturalną odpowiedzią na wcześniejsze doświadczenia.
Tworzenie wspierającego środowiska – bezpiecznego, empatycznego, respektującego granice pacjentki.

Przykłady zastosowanie TIC w praktyce:

Uzyskiwanie świadomej zgody na każdą procedurę (zasada „zielonego światła”).
Uznanie, że kobieta może zażądać przerwania badania w każdej chwili (zasada „czerwonego światła”).
Proponowanie opieki sprawowanej przez kobietę.
Przedstawianie się personelu, komunikacja na równym poziomie wzroku.
Umożliwienie obecności osoby bliskiej przy rodzącej.
Wybieranie mniej inwazyjnych metod indukcji porodu.
Ograniczenie liczby osób w sali.
Unikanie niepotrzebnego obnażania ciała.
Podawanie szczegółowych informacji o planowanych procedurach medycznych.
Unikanie języka przypominającego sytuacje przemocy (np. „jeśli będziesz współpracować, to skończymy szybciej”).

Zastosowanie TIC w praktyce położniczej może istotnie poprawić doświadczenie porodu u kobiet po traumie. Postawa pełna szacunku i uważności może sprawić, że poród stanie się dla nich wzmacniającym, pozytywnym przeżyciem, przywracającym poczucie sprawczości i autonomii.

Zobacz, jak to wygląda w praktyce

opieka nad pacjentką z doświadczeniem przemocy seksualnej

Plan porodu – narzędzie komunikacji, autonomii i bezpieczeństwa

Jak wynika z monitoringu Fundacji Rodzić po Ludzku (2018), kobiety, które przygotowały spersonalizowany plan porodu są częściej pytane przez personel szpitala o zgodę oraz otrzymują bardziej wyczerpujące informacje na temat planowanych procedur.

Plan porodu może być niezwykle cennym narzędziem komunikacji między kobietą a położną czy lekarką/lekarzem – zwłaszcza w przypadku tematów, które o których trudno jest rozmawiać. Dla kobiet z doświadczeniem przemocy seksualnej to często jedyny sposób, by jasno zakomunikować swoje granice i potrzeby.

W planie mogą zawrzeć prośby, takie jak:

przeprowadzanie badania wewnętrznego w pozycji innej niż leżąca na wznak z nogami odwiedzionymi;
odkrywanie ciała wyłącznie wtedy, gdy jest to konieczne, i tylko w takim stopniu, w jakim jest to niezbędne;
możliwość wyboru osoby sprawującej opiekę – z uwagi na fakt, że ponad 90% sprawców przemocy seksualnej to mężczyźni (Kamińska, 2024), wiele rodzących preferuje opiekę sprawowaną przez kobietę;
zapewnienie stałej obecności wskazanej osoby towarzyszącej – także podczas procedur medycznych;
unikanie słów i zwrotów, które mogą przywoływać traumatyczne wspomnienia;
powstrzymanie się od dotykania kobiety w określony sposób (np. chwytanie za nadgarstek, odgarnianie włosów) lub w określonych miejscach.

Kobiety mają świadomość, że poród to proces, którego nie można całkowicie kontrolować. Chcą jednak zachować sprawczość tam, gdzie to możliwe – szczególnie wtedy, gdy mają za sobą doświadczenia przemocy (Lissman i in., 2023). Potrzebują poczucia, że mają wpływ na to, co się dzieje z ich ciałem, i że w sytuacjach nagłych personel w sposób spokojny i rzetelny wytłumaczy im, co za chwilę nastąpi. Kobiety chcą czuć, że ich głos ma znaczenie.

Fakt, że położne i lekarki/lekarze zapoznają się z planem porodu i odnoszą się do niego w jego trakcie, jest dla kobiet jasnym sygnałem, że są traktowane z szacunkiem i jako podmioty – nie przedmioty – opieki. Badania pokazują, że komunikacja oparta na szacunku i dostarczaniu rzetelnych informacji buduje zaufanie między kobietą i personelem medycznym. To właśnie zaufanie jest najważniejszym czynnikiem ochronnym przed powtórną traumatyzacją w trakcie porodu (Hosseini Tabar i in., 2023, Lissman i in., 2023).

Podsumowanie

Skala przemocy seksualnej wobec kobiet i dzieci powinna skłonić nas, profesjonalistów sprawujących opiekę nad kobietą w ciąży, do głębokiego przyjrzenia się wpływowi tego typu doświadczeń na jej psychikę i ich możliwym skutkom przejawiającym się w trakcie porodu. Kobieta, która doświadczyła traumatycznego przeżycia, nosi w sobie głęboką ranę, która może nieświadomie zostać na nowo otwarta w czasie porodu, jeśli opieka, jaką jest otoczona przez położne i lekarki/lekarzy, jest nieuważna i rutynowa.

My, osoby sprawujące opiekę, mamy moc, by odmienić życie kobiety, którą los postawił na naszej drodze. To ogromny przywilej i jeszcze większa odpowiedzialność. Możemy przyczynić się do tego, że będzie ona po porodzie wzmocniona oraz przepełniona wiarą w swoją siłę i sprawczość. Przywracając kobiecie poczucie kontroli w sytuacji, w której czuje się ona obnażona i bezbronna, wspieramy ją w zdrowieniu po traumatycznym przeżyciu. Najwyższy czas wdrożyć model opieki uwzględniającej traumę (TIC) do naszej codziennej praktyki.

O autorce

Pola Tyniec – jest położną, certyfikowaną doulą i aktywistką porodową. Ukończyła położnictwo na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym, antropologię na University College London i filozofię na Uniwersytecie Warszawskim. Od wielu lat związana z Fundacją Rodzić po Ludzku. Jest dyplomowaną instruktorką Aktywnej Szkoły Rodzenia z ponad 11-letnim stażem. Prowadzi również indywidualną edukację przedporodową oraz spotkania wokół tematyki menstruacji dla nastolatek. Wykłada w Akademii Wsparcia Okołoporodowego. Obecnie pracuje w szpitalu św. Zofii w Warszawie.

Bibliografia

Alvarez-Segura, M., Garcia-Esteve, L., Torres, A., Plaza, A., Imaz, M.L., Hermida-Barros, L., San, L. i N. Burtchen (2014). Childhood abuse history and postpartum depression: A meta-analytic review. Psychopathology, 47(4), 210–226. https://doi.org/10.1159/000357504

Bajus, A. (2020). Zespół stresu pourazowego (PTSD) po porodzie. W: Teczka pracy psychologa i psychoterapeuty. Nowe metody diagnostyczne i terapeutyczne jako narzędzia skutecznej praktyki. Tom II. Pobrane z: https://online-press.pl/artykul/ptsd.pdf

Bicknell-Morel, T. (b.d.). Considerations for a positive birth after sexual violence or abuse. All4Birth. Pobrane z: https://all4birth.com/considerations-for-a-positive-birth-after-sexual-violence-or-abuse

Cortizo, R. i K. McMaugh (2023). Birth trauma, obstetric violence and birth rape. International Society for the Study of Trauma and Dissociation. Pobrane z: https://news.isst-d.org/birth-trauma-obstetric-violence-and-birth-rape/

Fundacja Rodzić po Ludzku (2018). Raport z Monitoringu Oddziałów Położniczych. Opieka Okołoporodowa w Polsce w świetle doświadczeń kobiet. Fundacja Rodzić po Ludzku. Pobrane z: https://rodzicpoludzku.pl/raporty/raport-z-monitoringu-oddzialow-polozniczych-opieka-okoloporodowa-w-polsce-w-swietle-doswiadczen-kobiet/

Grabowska, M. i A. Grzybek (red.) (2016). Przełamać tabu. Raport o przemocy seksualnej. Fundacja na rzecz Równości i Emancypacji STER.

Hosseini Tabar, J., Shahoie, R., Zaheri, F., Mansori, K. i L. Hashemi Nasab (2023). Prevalence of disrespect and abuse during childbirth and its related factors in women hospitalized one the postpartum ward. Journal of Family Medicine and Primary Care, 12, 246-252.

Izdebska, A. i K. Pilarczyk (2019). Wykorzystanie seksualne dziecka. Wyniki Ogólnopolskiej diagnozy skali i uwarunkowań krzywdzenia dzieci. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 18(3).

Kamińska, M. (2024). Przemoc seksualna w Polsce w latach 2013-2021: analiza skali zjawiska i skutków społeczno-ekonomicznych przemocy ze względu na płeć w kontekście UE. W: A. Stanimir (red.), Współczesne problemy społeczno-ekonomiczne w ujęciu analitycznym (ss. 101–116). Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu.

Kitzinger, S. (2011). Kryzys Narodzin. A. Weseli-Ginter, A. Banaś, P. Banaś (tłum.). Wydawnictwo Mamania.

Lissman, R., Lokot, M. i C. Marston (2023). Understanding the lived experience of pregnancy and birth for survivors of rape and sexual assault. BMC Pregnancy and Childbirth, 23, 796.

Makaruk, K., Drabarek, K., Popyk, A. i S. Wójcik (2023). Diagnoza przemocy wobec dzieci w Polsce. Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę. Pobrane z: https://fdds.pl/co-robimy/raporty-z-badan/2023/diagnoza-przemocy-wobec-dzieci-w-polsce.html

Milosavljevic, M., Lecic Tosevski, D., Soldatovic, I., Vukovic, O., Miljevic, C., Peljto, A., Kostic, M. i M. Olff (2016). Posttraumatic stress disorder after vaginal delivery at primiparous women. Scientific Reports, 6, 27554. https://doi.org/10.1038/srep27554

Piotrowska, J. i A. Synakiewicz (2011). Dość milczenia. Przemoc seksualna wobec kobiet i problem gwałtu w Polsce. Fundacja Feminoteka.

Reed, R., Sharman, R. i C. Inglis (2017). Women’s description of childbirth trauma relating to care provider actions and interactions. BMC Pregnancy and Childbirth, 17, 21. https://doi.org/10.1186/s12884-016-1197-0

Simkin, P. (b.d.). Clinical challenges in childbirth related to childhood sexual abuse. Penny Simkin. Pobrane z: https://www.pennysimkin.com/articles-resources/

Sobel, L., O’Rourke-Suchoff, D., Holland, E., Remis, K., Resnick, K., Perkins, R. i S. Bell (2018). Pregnancy and childbirth after sexual trauma: Patients’ perspective and care preferences. Obstetrics & Gynecology, 132(6), 1461-1468.

Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej (FRA) (2014). Przemoc wobec kobiet. Badanie na poziomie Unii Europejskiej. Urząd Publikacji Unii Europejskiej. Pobrane z: https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra-2014-vaw-survey-at-a-glance-oct14_pl.pdf

Ward, L.G. (2020). Trauma‑informed perinatal healthcare for survivors of sexual violence. Journal of Perinatal & Neonatal Nursing, 34(3), 199-202.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) (2014). The prevention and elimination of disrespect and abuse during facility-based childbirth. Światowa Organizacja Zdrowia. Pobrane z: https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/134588/WHO_RHR_14.23_eng.pdf

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) (2022). Guide for integration of perinatal mental health in maternal and child health services. Światowa Organizacja Zdrowia. Pobrane z: https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/362880/9789240057142-eng.pdf?sequence=1

Yim, I.S., Tanner Stapleton, L.R., Guardino, C.M., Hahn-Holbrook, J. i C. Dunkel Schetter (2015). Biological and psychosocial predictors of postpartum depression: Systematic review and call for integration. Annual Review of Clinical Psychology, 11, 99–137. https://doi.org/10.1146/annurev-clinpsy-101414-020426

Materiał powstał w ramach projektu „Comprehensive support for GBV-SRHR service provision” finansowanego przez International Rescue Committee.