Osoby, które przeżyły przemoc seksualną, często zmagają się z poczuciem winy, nawracającymi myślami o zdarzeniu i problemami z budowaniem relacji po doświadczeniu, które tak dojmująco nadwyręża zaufanie do drugiego człowieka. 

Dla przedstawicieli i przedstawicielek organów ścigania, ochrony zdrowia czy wymiaru sprawiedliwości oznacza to wyjątkową odpowiedzialność – nieumiejętne pytanie, komentarz na temat roli osoby pokrzywdzonej w zdarzeniu czy też niepotrzebna ocena jej działań może pogłębić konsekwencje zdarzenia traumatycznego. 

W jaki sposób rozmawiać z osobą po doświadczeniu przemocy seksualnej? Dlaczego trudno jest oczekiwać, że osoba pokrzywdzona będzie mówiła o swojej krzywdzie w sposób spójny? Ten artykuł pomoże zrozumieć, na co zwrócić uwagę.

Spis treści:

1. Mechanizmy poznawcze po traumie – jak je rozumieć 
2. Szkodliwe mity
3. Jak trauma wpływa na myślenie i mówienie?
4. Na co należy zwrócić uwagę w pierwszym kontakcie z osobą po przeżyciu zdarzenia traumatycznego?
5. Czego nie interpretować jako kłamstwa?
6. Jak rozmawiać, by wtórnie nie wiktymizować?
   
7. Checklista dobrych praktyk w kontakcie z osobą poszkodowaną
8. Podsumowanie i rekomendacje
9. O autorce
10. Bibliografia

Mechanizmy poznawcze po traumie – jak je rozumieć? 

Reakcje osób, które przeżyły przemoc seksualną, są złożone i często niezrozumiałe dla osób z nimi współpracujących. Badania pokazują, że negatywne reakcje społeczne mogą pogłębiać objawy PTSD, czyli zespołu stresu pourazowego (Herman, 2015; Maercker i Hecker, 2016). Wtórna wiktymizacja – nieświadome lub nieumiejętne pytania – może prowadzić do ponownego przeżywania zdarzenia (Campbell i in., 2009).

Społeczne konstrukty, które towarzyszą takim zdarzeniom jak przemoc seksualna, często tworzą fałszywe przekonania na temat tego, jak osoba pokrzywdzona powinna się zachowywać po zdarzeniu czy też jak powinna była zachować się podczas zdarzenia. Największą trudność wokół rozumienia i otwartości na historie pokrzywdzonych przemocą seksualną tworzą mity na temat zgwałceń.

Mity

Poniżej znajduje się zestawienie najbardziej szkodliwych mitów oraz wyniki badań, które przeczą prawdziwości takich przekonań:

Funkcjonowanie mitów na temat przemocy seksualnej ma realny wpływ na życie po zdarzeniu – raport z badania przeprowadzonego w Stanach Zjednoczonych podaje, że doświadczona przemoc seksualna jest najrzadziej zgłaszanym przestępstwem – jedynie od 16% do 39% osób poszkodowanych zgłasza zdarzenie na policji, w zależności od charakterystyki doświadczenia (Tjaden, Thoennes, 2000). Mity często przekładają się także na ocenę wiarygodności zeznań – raport z badania przeprowadzonego w Departamencie Policji w Los Angeles wykazał, że osoby pracujące z pokrzywdzonymi często uznaniowo sygnowały sprawy jako real rape (z ang. „rzeczywisty gwałt”). Subiektywne kryteria obejmowały: brak znajomości ze sprawcą, pobicie osoby poszkodowanej lub grożenie jej bronią oraz próby walki ze sprawcą w trakcie zdarzenia. Jeśli osoba pokrzywdzona nie doświadczyła dokładnie takich sytuacji, jej sprawa była często umarzana i nieprocedowana dalej.

Jak trauma wpływa na myślenie i mówienie?

Trauma wpływa na koncentrację, pamięć i spójność narracji. Osoba może zmieniać wersję wydarzeń, często jest to związane z charakterystycznym procesem zapamiętywania zdarzenia traumatycznego (Maercker, 2013). W trakcie aktu przemocy osoba zapamiętuje go fragmentarycznie (oznacza to, że nie zapamiętuje związków przyczynowo-skutkowych, a jedynie fragmenty, często związane z pamięcią sensoryczną). Tak zapamiętane zdarzenie trudno później przywołać w pamięci tak, jak przywołujemy swoje codzienne wspomnienia.

To bezpośrednio wpływa na formę tworzenia narracji – często chaotyczną, nierzadko niespójną z perspektywy słuchacza. Jest to naturalny proces wynikający z ekstremalnego poziomu stresu w trakcie zdarzenia – wydzielający się kortyzol uszkadza struktury, które odpowiedzialne są za pamięć kontekstualną i, co za tym idzie, uniemożliwia tworzenie spójnej opowieści o zdarzeniu.

Osoby pokrzywdzone mierzą się też z silnym lękiem przed oceną i obwinianiem. Obawiają się, że nikt im nie uwierzy, że nie mają podstaw do zgłoszenia zdarzenia, bo znały sprawcę. Nierzadko też uważają, że ponoszą winę za doświadczoną krzywdę. Obwiniając się, mogą nawet wyrażać wprost obawy, że mogły przyczynić się do zdarzenia. Używają stwierdzeń „to była moja wina…”, „mogłam z nim nie tańczyć”, „przecież mogłam przewidzieć, że tak się stanie”, „zasłużyłam sobie na to”. To nie są słowa, które świadczą o przyznaniu się do winy. To często słowa, które pomagają osobie pokrzywdzonej zachować chociaż cień kontroli, którą realnie całkowicie utraciła. Myślenie o tym, że można było przewidzieć zdarzenie, jest dla nas bardzo naturalne – wiąże się z podstawową potrzebą sprawowania kontroli w życiu. W momencie, gdy zostało się tak skrzywdzonym, trudno myśleć o tym, że nie miało się kontroli. Myślenie o możliwości kontrolowania zdarzenia pozostawia złudne wrażenie, że można było coś zrobić. A to często dla osób pokrzywdzonych jedyna deska ratunku, gdy dzieje się coś tak niewyobrażalnego.

Na co należy zwrócić uwagę w pierwszym kontakcie z osobą po przeżyciu zdarzenia traumatycznego?

1. Pamięć zdarzenia traumatycznego

• Niepamięć ważnych aspektów zdarzenia – może być spowodowana uszkodzeniem hipokampu (pamięć deklaratywna, pamięć kontekstu) oraz nadreaktywnością ciała migdałowatego (nadawanie emocjonalnego znaczenia) w następstwie przeżytego zdarzenia.
• Fragmentaryczność wspomnień – podczas zdarzenia o charakterze traumatycznym działa głównie pamięć zmysłowa (obraz, dźwięk, zapach, wrażenia kinestetyczne – często pojawiające się w nawracających wspomnieniach).
• Trudność w mówieniu o tym, co się wydarzyło (w PTSD/ASD obniżona jest aktywność pola Brocka, odpowiadającego m.in. za werbalne opisywanie zdarzeń)

2. Zmiany afektywne i poznawcze

• Zmienność nastroju, wybuchowość – osoba po zdarzeniu traumatycznym NIE MA poczucia, że niebezpieczeństwo minęło, w trakcie przesłuchania lub późniejszego postępowania jej układ nerwowy może być nadal w stanie podwyższonej aktywności, co może generować zachowania pozornie nieadekwatne do aktualnej sytuacji.

• Generalizacja bodźców – po zdarzeniu traumatycznym istnieje duże prawdopodobieństwo generalizacji bodźców skojarzonych ze zdarzeniem – bodźce teoretycznie niezwiązane z przeżytym zdarzeniem mogą przyciągać uwagę/rozpraszać/powodować dystres u osoby z ASD/PTSD.

• Trudność w skupieniu uwagi/odwróceniu uwagi od aspektów kojarzonych z traumą.

• Nadmierne, skrajnie negatywne przekonania na temat siebie, świata i innych.

• Ruminacje – nawracające, negatywne myśli na temat zdarzenia, siebie i swojej winy w kontekście zdarzenia.

3. Dysocjacja

Dysocjacja jest procesem, w którym osoba może nie czuć emocji związanych ze zdarzeniem, może mieć wrażenie, jakby widziała zdarzenie z boku lub jakby oglądała film.

• Dysocjacja normatywna – ma funkcje adaptacyjne, w sytuacji zagrożenia pozwala „udźwignąć” obciążający charakter zdarzenia (np. depersonalizacja – obserwowanie sytuacji zagrażającej z boku). Może przebiegać na poziomie emocjonalnym, poznawczym i fizjologicznym.

• Dysocjacja okołourazowa – ostre reakcje dysocjacyjne na traumę, obejmujące: postrzeganie czasu, jakby był przyspieszony/zwolniony, depersonalizacja (poczucie opuszczenia własnego ciała), dezorientacja w trakcie i po zdarzeniu, zmienione odczucie bólu, zniekształcony obraz ciała, widzenie tunelowe (Marmar i in., za: Zdankiewicz-Ścigała, Przybylska, 2002).

4. Uznanie społeczne i negatywne reakcje społeczne

Uznanie (lub jego brak) jest pojęciem obejmującym nadanie ważności dla wyjątkowego stanu osoby pokrzywdzonej i nieobwinianie jej o zdarzenie. Brak okazanego uznania może skutkować pogłębieniem objawów zdarzenia traumatycznego.

Uwzględnienie różnych środowisk osoby poszkodowanej – zarówno tych bliższych, jak i dalszych (interpersonalne reakcje społeczno-afektywne, relacje rodzinne, kontekst społeczno-kulturowy, ośrodki pomocy, instytucje porządku publicznego) – jest kluczowe w obliczu pracy z osobą, która przeżyła przemoc seksualną, aby móc zrozumieć wyjątkowość jej stanu i trudnych doświadczeń. Styczność osób poszkodowanych z nieprzychylnym środowiskiem może mieć związek z ich dłuższym powrotem do równowagi.

Zniekształcenia poznawcze i silne emocje negatywne (wstyd, gniew – często skierowany wewnątrz osoby, poczucie winy) – konsekwencje braku uznania społecznego.

Reakcja organów ścigania – może być kluczowa w pierwszym kontakcie z osobą pokrzywdzoną. Podważanie wiarygodności zeznań może być traktowane jako brak uznania dla przeżyć osoby pokrzywdzonej i prowadzić do konsekwencji w postaci pogłębienia objawów lub wycofania się z procesu składania zeznań.

5. Wtórna wiktymizacja (w przypadku osób, które opowiedziały komuś o zdarzeniu lub zgłosiły je)

Ryzyko wtórnej wiktymizacji występuje szczególnie w przypadku osób z doświadczeniem przemocy seksualnej. 

Wtórna wiktymizacja jest pojęciem obejmującym wrażenie ponownego przeżywania zdarzenia w związku z postępowaniem:

• w celu zebrania zeznań,
• w celu zebrania materiału dowodowego,
• podczas przesłuchiwania podczas procesu.

Wielokrotnie osoby pokrzywdzone zgłaszały pogłębienie objawów pojawiających się zaraz po zdarzeniu, właśnie w związku z nieodpowiednio przeprowadzonymi przesłuchaniami oraz brakiem uznania i zrozumienia ich aktualnego stanu.

Czego nie interpretować jako kłamstwa?

Zmienne wypowiedzi, luki pamięciowe czy niespójności często wynikają z opisanych wcześniej mechanizmów obronnych. Nie należy mylić ich z konfabulacją. Gdy osoba pokrzywdzona odpowiada na pytania, jest przesłuchiwana, badana, mierzy się z dodatkowym stresem – może to utrudniać nawiązywanie kontaktu.

Na co uważać w swoim myśleniu?

1. Unikaj oceniania emocji osoby pokrzywdzonej. Każda z osób, które przeżyły zdarzenie traumatyczne, może przeżywać odmienne emocje, nie ma jednej, najlepszej formy przeżywania, jakiego należałoby oczekiwać od osoby pokrzywdzonej.
2. Nie podważaj wersji wydarzeń na podstawie niespójności. Gdy pojawiają się niespójności, warto zrobić przerwę, zadbać o obniżenie napięcia.
3. Zwracaj uwagę na własne uprzedzenia i mity. Nie należy oceniać opisywanych zdarzeń przez pryzmat oczekiwanych treści – należy podejść do każdej opowieści z otwartością i próbować zadawać pytania otwarte.

Jak rozmawiać, by wtórnie nie wiktymizować?

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w 2021 zaproponowała ustrukturalizowaną formę wsparcia osób, które doświadczyły przemocy:

LIVES – Pierwsza linia wsparcia

L – wysłuchaj (ang. listen)

I – zapytaj o potrzeby i problemy (ang. inquire about needs and concerns)

V – uznaj (ang. validate)

E – zadbaj o bezpieczeństwo (ang. enhance safety)

S – zapewnij wsparcie (ang. support)

Propozycja WHO obejmuje najważniejsze obszary, które mogą być kluczowe w tworzeniu optymalnych warunków powrotu do równowagi. Warunki te zaś to nie tylko wsparcie bliskich, ale także profesjonalne i empatyczne podejście służb i osób wspierających zawodowo.

Checklista dobrych praktyk w kontakcie z osobą poszkodowaną

• Zadbaj o komfort fizyczny osoby.
• Mów prostym językiem.
• Daj czas na odpowiedzi.
• Nie przerywaj, nie oceniaj.
• Przed wykonaniem czynności (np. badania) pytaj o zgodę oraz o to, czy osoba poszkodowana rozumie, co teraz będzie się działo.
• Staraj się dać czas na decyzję o wzięciu udziału w procedurze.
• Sprawdź, jakie zasoby ma taka osoba (wsparcie bliskich, kontakt z fundacją lub innym miejscem, które może zaoferować pomoc).
• Staraj się cierpliwie podejść do formy wypowiedzi – jeśli pojawia się chaotyczna wypowiedź, warto zrobić przerwę.

Podsumowanie i rekomendacje

Praca z osobami po przemocy seksualnej wymaga wiedzy o mechanizmach poznawczych, uważności i refleksji nad własnymi reakcjami. Wymaga to nie tylko wiedzy z zakresu specjalizacji, ale także społeczno-klinicznych zagadnień związanych z psychologią traumy. Każde spotkanie to szansa, by nie powtórzyć przemocy. Należy zwracać uwagę na formę zadawanych pytań, brak oceniających komunikatów oraz komfort psychiczny osoby poszkodowanej. I przede wszystkim być otwartym na daną osobę i jej historię.

O autorce

Dr Anna Woźniak – doktor nauk społecznych w dziedzinie psychologii, psychotraumatolog i terapeutka EMDR. Specjalizuje się w społecznych aspektach psychologii klinicznej, rozumieniu konsekwencji zdarzeń traumatycznych i edukacji zdrowotnej. Adiunkt wydziału psychologii na Uniwersytecie SWPS. Współpracuje z Fundacją Feminoteka.

Bibliografia

Campbell, R., Dworkin, E. i G. Cabral (2009). An ecological model of the impact of sexual assault on women’s mental health. Trauma, Violence, & Abuse, 10(3), 225-246.
Herman, J.L. (2015). Trauma and recovery. Basic Books.
Maercker, A. i T. Hecker (2016). Broadening perspectives on trauma and recovery: A socio-interpersonal view of PTSD. European Journal of Psychotraumatology, 7(1), 29303.

Popiel, A. (2014). Terapia poznawcza poczucia winy związanego z traumą u osób z PTSD. Psychiatria Polska, 48(3), 615-625.

Rothschild, B. (2014). Ciało pamięta. Psychofizjologia traumy i terapia osób po urazie psychicznym. R. Andruszko (tłum.). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Tuval-Mashiach, R., Freedman, S., Bargai, N., Boker, R., Hadar, H. i A.Y. Shalev (2004). Coping with Trauma: Narrative and Cognitive Perspectives. Psychiatry, 67(3), 280-293.

Van Der Kolk, B. (2018). Strach ucieleśniony. Mózg, umysł i ciało w terapii traumy. M. Załoga (tłum.). Wydawnictwo Czarna Owca.

Zdankiewicz-Ścigała, E. i M. Przybylska (2002). Trauma. Proces i diagnoza. Mechanizmy psychofizjologiczne. Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.

Zdankiewicz-Ścigała, E. (2017). Aleksytymia i dysocjacja jako podstawowe czynniki zjawisk potraumatycznych. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.

Materiał powstał w ramach projektu „Comprehensive support for GBV-SRHR service provision” finansowanego przez International Rescue Committee.